Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Фразеалагізм успрымаеццаяк матываваны, з жывой унутранай формай.

Паказваць (паказаць) парог каму. Агульны для бел. і ўкр. (показувати поріг) м. Прапаноўваць каму-н. выйсці; выганяць каго-н. Хацела я табе паказаць парог, калі пачула ад людзей… Ды Антаніна Аркадзеўна просіць: прытулі, кажа, паглядзі… (І.Шамякін. Ах, Міхаліна, Міхаліна).

Склаўся, відаць, на аснове сінанімічнага выразу паказваць на дзверы каму (гл.). Мог узнікнуць таксама пад уплывам выклічнікавага фразеалагізма вось табе бог, a вось табе парог ‘выбірайся вон’.

Паказваць (паказаць) пяткі. Калька з франц. м. (montrer les talons). Ратавацца ўцёкамі, уцякаць. Калі іх прыгрэлі добра шрапнеллю, уцалелыя немцы спрытна паказалі пяткі (М. Лынькоў. Векапомныя дні).

Абстрактнае паняцце, увасобленае ў гэтым фразеалагізме, перадаецца праз канкрэтную дзталь, кідкую і відавочную пры ўцяканні каго-небудзь, асабліва басаногіх дзяцей, падлеткаў.

Пакідае (вымушае) жадаць лепшага. Калька з руск. м. (оставляет желать лучшего). Недастаткова добры, нездавальняючы, не адпавядае пэўным патрабаванням. Некаторыя пераклады, гаворачы газетнай мовай, пакідаюць жадаць лепшага (Р. Шкраба. Жыццё слова). Вымушае жадаць лепшага і асартымент прадукцыі (Звязда. 28.01.1986).

У руск. м. выраз склаўся як недакладная калька з франц. м. (laisser à désirer ‘вымушаць жадаць’).

Пакласці галаву за каго, за што, дзе. Гл. класці (складваць) галаву за каго, за што, дзе.

Пакласці зубы на паліцу. Гл. зубы на паліцу класці.

Пакласці на алтар чаго, чый што. Гл. класці (пакласці, скласці) на алтар чаго, чый што.

Пакласці пад сукно што. Гл. класці (пакласці, палажыць) пад сукно што.

Пакласці (палажыць) канец чаму. Калька з франц. м. (mettre fin). Спыніць што-н., пакончыць з чым-н. На заводзе трывала прапісаліся штурмаушчына і аўралы. Гэтаму трэба было пакласці канец (Звязда. 17.03.1987).

Паклаўшы (палажыўшы) руку на сэрца. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. положа руку ка сердце, укр. поклавши руку на серце). 3 усёй шчырасцю, адкрыта (сказаць, адказаць і пад.). Ці шчаслівая яна, гэта мая доля, ці нешчаслівая, я і сам паклаўшы руку на сэрца кажу: не ведаю!.. (У. Дубоўка. Пялёсткі).

Гэта не зусім дакладная, дапоўненая калька з ням. м. (Hand aufs Herz — «руку на сэрца»; без дзеяслоўнага кампанента выраз бытуе ў франц., польск., чэшск., балг. мовах). Сваім паходжаннем фразеалагізм звязаны з прыкладакнем у размове рукі да левай часткі грудзей — знакам запэўнівання, што сказанае — чыстая праўда.

Па костачках разбіраць (разабраць). Агульны для ўсходнесл. м. Падрабязна, старанна, дэталёва. Як бы для пэўнасці сказаў сабе: «Усё, лейтэнант Бутоўкін, правільна, разбяры па костачках версію з машынай» (А. Капусцін. Скажу праўду).

Прыслоўны выраз, утвораны, відаць, на аснове дзеяслоўнага фразеалагізма перабіраць (разбіраць) па костачках (гл.) y выніку ўсячэння дзеяслоўнага кампанента. Адарваўшыся ад дзеяслоўнага фразеалагізма, выраз па костачках рэалізуе сваё значэнне толькі пры дзеяслове-суправаджальніку разбіраць (разабраць), які захоўвае сваю сэнсавую самастойнасць (‘разглядаць, аналізаваць’).

Палажыўшы руку на сэрца. Гл. паклаўшы (палажыўшы) руку на сэрца.

Палажыць галаву за каго, за што, дзе. Гл. класці (складваць) галаву за каго, за што, дзе.

Палажыць зубы на паліцу. Гл. зубы на паліцу класці.

Палажыць канец чаму. Гл. пакласці (палажыць) канец чаму.

Палажыць пад сукно што. Гл. класці (пакласці, палажыць) пад сукно што.

Паламаць коп’і з-за каго, за што. Гл. ламаць (паламаць) коп’і з-за каго, за што.

Паласкаць косці (костачкі) чые, каго. Гл. апалоскваць (апаласкаць; паласкаць, папаласкаць) косці (костачкі) чые, каго.

Паліць за сабой масты. Гл. спаліць за сабой масты.

Паліць (спаліць) свае караблі. Калька з франц. м. (brûler ses vaisseaux). Рашуча парываць з мінулым, робячы немагчымым вяртанне да яго. Шурупіч перадаў ёй авоську і паскорыў крокі — трэба было скарыстаць выпадак ды заадно спаліць караблі і для свайго адступлення (У. Карпаў. Вясеннія ліўні).

Узнік y выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння. У старажытныя часы і ў перыяд сярэднявечча было нямала выпадкаў, калі палкаводцы, высадзіўшы войска на чужой тэрыторыі, спальвалі свае караблі, каб адрэзаць шлях да адступлення; войску заставалася толькі перамагчы ворага або загінуць.

Палка з двума канцамі. Паўкалька з руск. м. (палка о двух концах). Тое, што можа скончыцца добра і дрэнна. Бытуе думка, што меліярацыя — гэта палка з двума канцамі. Калі раней чалавек не мог прадукцыйна выкарыстаць мільёны гектараў зямлі з-за балота, дык цяпер, пасля асушэння, яму пагражае, наадварот, дэфіцыт вады (ЛіМ 29.04.1983).

Адны лічаць, што фразеалагізм — «абломак» прыказкі Счастье — палка о двух концах. Другія скандэнсаваную «сюжэтнасць» фразеалагізма паясняюць так: той, каго б’юць палкай, можа выхапіць яе і пачаць біць праціўніка яе другім канцом. Параўн. прыказкі, занатаваныя М. Федароўскім: У палцы два канцы; У кія два канцы; У кія два канцы: адзін па мне, другі па табе.

Палкі ў колы. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. палки в колеса, укр. палки в колеса). Наўмысныя перашкоды ў якой-н. справе. Кандрацьева ўсё робіць на зло новаму старшыні. Яму і так цяжка даводзіцца, a тут замест апоры — палкі ў колы (Звязда. 21.02.1986).

Назоўнікавае ўтварэнне, «абломак» дзеяслоўнага фразеалагізма ставіць палкі ў колы каму, чаго ‘знарок перашкаджаць каму-, чаму-н.’.