Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Павіснуць паміж небам і зямлёй. Гл. вісець (павіснуць) паміж небам і зямлёй.

Па вялікім рахунку. Паўкалька з руск. м. (по большому счету). Ужыв. са значэннямі ‘сур’ёзна, прынцыпова, без скідак і ўступак’, ‘па-сапраўднаму, належным чынам, як і павінна быць’ і ‘фактычна, y адпаведнасці з рэальнасцю’.

Гл. ілюстрацыі да гэтых значэнняў і гістарычна-этымалагічную даведку пра фразеалагізм на с. 15–16.

Павярнуць кола гісторыі назад. Відаць, калька з ням. м. (das Rad der Geschichte zurückdrehen). Прыпыніць заканамерны ход гістарычнага развіцця, вярнуцца да мінулага. Няма такой сілы, якая б павярнула кола гісторыі назад. Чалавека, які ведае, што такое свабода, нельга пакарыць (І.Гурскі. У агні).

Вобраз празрысты, матываваны.

Па гарачых слядах. Агульны для ўсходнесл. м. Неадкладна, не марудзячы, непасрэдна пасля чаго-н. Я лічу, што гэта трэба было рабіць або раней, адразу ж па гарачых слядах… Або гэта трэба рабіць пазней, калі загояцца ўсе раны… (І.Шамякін. Сэрца на далоні).

Паходзіць з мовы паляўнічых, для якіх, калі яны гоняцца за зверам, сляды сапраўды могуць быць гарачымі, астылымі ці халоднымі, што асабліва відаць зімой. Параўн.: «Калі прайшоў далей, бачу новы доказ таго, што лапатнік гэты — мядзведзь. Я, значыцца, іду якраз па гарачых слядах. Ад аднаго следу аж пара» (У. Дубоўка). 3 лексікону паляўнічых прыйшоў y літаратурную мову і лексічны варыянт гэтага фразеалагізма — па свежых слядах: «Напісана яна па свежых слядах падзей і на канкрэтным матэрыяле» (К. Крапіва).

Пагнацца за двума зайцамі. Гл. гнацца (пагнацца) за двума зайцамі.

Пагрэць рукі на чым, каля чаго, аб што, дзе. Гл. грэць (пагрэць) рукі на чым, каля чаго, аб што, дзе.

Пагуляць у кошкі-мышкі. Гл. гуляць (пагуляць) y кошкі-мышкі (у ката і мышку).

Пад адкрытым небам. Калька з франц. м. (à ciel ouvert). Ha вуліцы, не ў памяшканні. Якраз у гэтым маляўнічым месцы размешчаны музей народнай культуры і быту. Пад адкрытым небам (Г. Пашкоў. Дарога да акіяна).

Выраз усведамляецца як матываваны. Адкрыты тут ‘без покрыву зверху, з бакоў’.

Пад адным дахам (пад адной страхой) жыць (пражыць). Агульны для ўсходнесл. (руск. под одной крышей, укр. під одним дахом) і польск. (pod jednym dachem) м. У адным доме, y адной кватэры, разам. Амаль два гады жылі мы з ім пад адным дахам (А. Шашкоў. Лань — рака лясная).

Склаўся на аснове свабоднага словазлучэння ў выніку сінекдахічнага пераносу (заменена назва цэлага назвай яго часткі).

Падаць (упасці) духам. Агульны для ўсходнесл. м. Траціць упэўненасць, адчайвацца. Макаед зразумеў, што свой праект яму не праціснуць. Але не ўпаў духам (І.Шамякін. Атланты і карыятыды).

Выраз з агульным аналітычным значэннем. Абодва кампаненты сэнсава суадносяцца з прыватнымі значэннямі адпаведных слоў: кампанент падаць — са значэннем ‘рабіцца кепскім, псавацца’, дух — са значэннем ‘унутраны стан, настрой’.

Падбіванне кліноў (клінкоў) да каго. Агульны для бел. і ўкр. м. Заляцанне. Неўзабаве гэтае прастойванне ў лінатыпнай успрынялі ў друкарні як падбіванне кліноў да лінатыпісткі Леначкі — балбатлівай, з кірпатым носікам бландзіначкі (В. Блакіт. Усмешка Фартуны).

Назоўнікавы фразеалагізм, утвораны на аснове суадноснага дзеяслоўнага падбіваць клінкі (кліны) пад каго, да каго ‘заляцацца да каго-н., дабіваючыся ўзаемнасці’.

Пад богавай страхой. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі ‘не ў памяшканні’ і ‘у сусвеце, y наваколлі’. Напярэдадні я наведаў гэты цікавы, арыгінальны, «пад богавай страхою», музей: зямлянкі, накрытыя дзёрнам і з акенцамі, нары пры сценах, печкі з бляхі, лаўкі каля дзвярэй перад кожнаю зямлянкаю… (Ф. Янкоўскі. Трэба ж). Чубару было цікава адгадаць наперад, каго раптам вывеў клопат за вёску, аднак дарэмна: цяпер, калі ўсё перайначылася пад богавай страхой і не паддавалася вызначэнню, можна было меркаваць і так і гэтак (І.Чыгрынаў. Плач перапёлкі).

У аснове фразеалагізма — нерэальны вобраз, які ўсведамляецца як «пад страхой, збудаванай Богам» або «без якой-небудзь страхі».

Пад ботам каго, чыім, y каго. Агульны для руск. (под сапогом), укр. (під чоботом), польск. (pod butem), балг. (под ботуш) м. Абазначае: 1) пад чыёй-н. уладай, пад прыгнётам (аказацца, стагнаць і пад.), 2) y поўнай залежнасці ад каго-н. (быць, знаходзіцца). Тады наш край стагнаў пад ботам царскіх сатрапаў (Л. Левановіч. Валанцёр свабоды). Няўжо канец табе, пагроза, і вечны ціск пад панскім ботам і страх знайсці канец пад плотам? (Я. Колас. Новая зямля).

Выраз адлюстроўвае даўнейшую, вядомую многім народам практыку адносін паміж людзьмі, калі бот быў сімвалічным знакам улады: пераможца наступаў нагой (ботам) на галаву пераможанага, паказваючы гэтым сваю поўную ўладу над ім.

Падвесці міну пад каго, пад што. Гл. падводзіць (падвесці) міну пад каго, пад што.

Падводзіць (падвесці) міну пад каго, пад што. Агульны для ўсходнесл. м. Цішком рабіць вялікую непрыемнасць каму-н. [Надзя: ] Я чула, як яна тут міну падводзіла пад мяне. [Валодзя: ] Дражнілася. Ты ж яе ведаеш (К. Крапіва. Зацікаўленая асоба).

Утвораны шляхам пераасэнсавання тэрміналагічнага словазлучэння, якое ў маўленні ваенных маракоў ужываецца з прамым значэннем.

Пад голым небам. Агульны для бел., укр. (під голим небом) іпольск. (pod gołym niebem) м. Ha вуліцы, не ў памяшканні. [Паніч: ] Каб за табой праўда была, то не сядзеў бы гэтак пад голым небам (Я. Купала. Раскіданае гняздо).

Узнік па мадэлі з ужо існуючым, сэнсава тоесным фразеалагізмам пад адкрытым небам (гл.) — калькай з франц. м.

Пад заслону. Агульны для ўсходнесл. м, У самым канцы (рабіць, зрабіць што-н.). Няма ў вас жалю, Клаўдзія Аляксееўна. Пад заслону рабочага дня столькі назапасілі ўсяго (У.Ліпскі. Бачыць будучае).

Паходзіць з маўлення акцёраў. Найболып эфектныя сцэны нярэдка прыпадаюць на канец акта ці ўсёй п’есы перад тым, калі апускаецца заслона.

Падзел (дзяльба) скуры незабітага мядзведзя. Уласна бел. Заўчаснае размеркаванне прыбытку ў яшчэ не зробленай справе.