Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.
Ні пядзі не аддаць, не ўступіць. Агульны для ўсходнесл. м. Ніколькі, нават самай невялікай часткі. Звычайна пра зямлю. Мы свае зямлі ні пядзі не аддадзім. Так мае наказвалі старыя, а я вам (І.Гурскі. Вецер веку).
Пядзя — старая мера даўжыні, роўная адлегласці паміж канцамі расстаўленых вялікага і ўказальнага пальцаў.
Ні роду ні племені. Агульны для ўсходнесл. м. Нікога з родных, сваякоў (няма, не памятаць і пад.). [Мальвіна: ] A ён што? Галота нейкая, ні роду ні племені (В. Вольскі. Несцерка).
Першапачаткова ў славян слова род абазначала бліжэйшых, a племя — аддаленых родзічаў Тут кампанент племені асацыіруецца з патомствам.
Ні роду ні плоду. Агульны для бел. і ўкр. м. Нікога з родных, сваякоў (не засталося, няма і пад.). — A ў цябе, праўда, ні роду ні плоду не засталося? — мабыць, каб толькі не маўчаць, спытаў Пётра (С. Грахоўскі. Ранні снег).
Утвораны па аналогіі з ужо існуючым, сэнсава тоесным фразеалагізмам ні роду ні племені (гл.). Кампанент плоду абумоўлены рыфмай і сэнсава асацыіруецца з патомствам.
Ні рыба ні мяса. Калька з ням. м. (nicht Fisch nicht Fleisch; параўн. y французаў: ni chair ni po isson — ні мяса ні рыба). Пасрэдкы чалавек, які нічым асаблівым не вылучаецца і якога цяжка кваліфікаваць. Жаніх не вельмі спадабаўся. Манерны нейкі, але бесстылёвы… ні старамодны, ні сучасны — як кажуць, ні рыба ні мяса (І.Шамякін. Атланты і карыятыды).
Ёсць меркаванне, што фразеалагізм узнік y XVI ст. y перыяд рэфармацыі — шырокага грамадскага руху спачатку ў Германіі, a пасля і ў іншых краінах Заходняй Еўропы. Рэфарматы выступалі супраць феадалізму і каталіцкай царквы з яе індульгенцыямі і пастамі. Некаторыя, як піша М.І.Міхельсон, «дакладна не выяўлялі, ці рэфарматы яны, ці католікі, г. зн. ці елі скаромнае — мяса, ці поснае — рыбу». Такіх людзей першапачаткова і называлі фразеалагізмам ні рыба ні мяса.
Ні самому (самой, самім) паглядзець ні людзям паказаць. Уласна бел. Нікчэмны, непрыглядны; такі, што пакідае непрыемнае ўражанне. Той хоць лётчыкам быў, a гэты хто? Так сабе вахлачок, ні самой паглядзець ні людзям паказаць (Р. Сабаленка. Іду ў жыццё).
Першапачаткова дастасоўваўся, як сведчыць І.І.Насовіч, толькі да фурункула (скулы) на заднім праходзе, a затым стаў ужывацца ў дачыненні да асоб і канкрэтных прадметаў.
Ні села ні пала. Агульны для бел. і ўкр. (ні сіло ні пало) м. Неспадзявана, нечакана. Пабылі б яшчэ тыдзень які. A то ні села ні naлa ўзняліся, як тыя птушкі з перапуду, і толькі іх бачыў (А. Пальчэўскі. Жнівеньская раніца).
Страчаная вобразнасць фразеалагізма ўзнаўляецца, калі мець на ўвазе, што ён утварыўся з прыказкі Ні села ні пала, захацела баба сала ў выніку яе скарачэння. У складзе прыказкі, першапачатковае значэнне якой — ‘не паспеў сесці, a ўжо давай яму есці’, сэнс слова пала акрэслены, блізкі да сэнсу кампанента села.
Ні семя ні емя ў каго, дзе. Уласна бел. Зусім няма нічога есці. I яна мучыцца, і бацька мучыўся. Бывала, ні семя ў яго ні емя (Я.Сіпакоў. Крыло цішыні).
Утвораны па мадэлі з фразеалагізмамі тыпу ні кала ні двара, ні роду ні плоду. Структурная схема ні… ні… запоўнена словам семя ‘насенне’ і наватворам емя (ад есці), абумоўленым рыфмай да семя.
Ні сінь пораху. Агульны для бел. і руск. (ни синь пороха) м. Зусім нічога (няма, не засталося і пад.). A там, глядзім, солі — ні сінь пораху. Цётка Пёкла памуляецца і скажа: — Вазьмі шчопаць, пасалі (І.Сяркоў. Мы — хлопцы жывучыя).
Першапачаткова сінь — гэта ‘чорны’ (гл. на сіні пазногаць), a порах — ‘пыл’ (з такім значэннем слова порах падаецца ў слоўніках У. Даля, І.Насовіча, з такім жа значэннем яно ўжываецца ў сучаснай украінскай мове; параўн, таксама бел. парахня). Ні сінь пораху — літаральна «ні чорнай пылінкі». У сувязі з тым, што ўнутраная форма фразеалагізма з цягам часу забылася, a паводле структуры ні сінь пораху стаў адзінкавым выразам, y некаторых бел. гаворках ён выраўнаваўся на ўзор выразаў жывой, прадуктыўнай мадэлі тыпу ні каліва ні беднага, ні ўцяць ні ўзяць: «Прыйшлі з блакады — ні ў кога ні пораху ні сіняга» (Ф. Янкоўскі). Відаць, жыве ў мове і скарочаны варыянт фразеалагізма, зафіксаваны І.Насовічам, — ні пораху: «Ні пораху не асталося мне».
Ні складу ні ладу. Агульны для ўсходнесл. м. Бесталкова, бязладна, без пэўнай логікі, без сувязі. І хто прыдумаў гэтыя гузікі ў пятліцы? Ні складу ні ладу (В. Быкаў. Яго батальён).
Узнік праз параўнанне з дрэннай песняй, y якой і словы няскладныя, і музыка (лад) няўдалая. Параўн.: «Устаў шаман, узяў свой бубен (без бубна ён кроку не ступіць), ударыў y яго і запяяў. Доўгую такую, дзіўную песню зацягнуў. Ні складу ў ёй, ні ладу не было» (М. Багдановіч).
Ні слуху ні духу. Запазыч. з руск. м. Ніякіх вестак (няма пра каго-н.). Дзе ён цяпер, татка? Ці жывы, ці дачакаюся яго? Недзе ваюе, a дзе — ні слуху ні духу (С. Грахоўскі. Жывое вогнішча).
Ні слуху — сэнсаўтваральная частка фразеалагізма і літаральна абазначае ‘не чуваць нічога (пра каго-н.)’. Другая частка, абумоўленая рыфмай, выступае як дадатак са значэннем ‘не чуць чыйго-н. паху’. Выраз ужыв. і ў скалькаваным варыянце ні слыху ні дыху: «Помню, яшчэ мой бацька расказваў, як яны [мядзведзі] прыходзілі ў вёску і калоды з пчоламі варочалі. Эге-е… За прыгонам яшчэ было. Пасля яны ад нас сышлі: ні слыху ні дыху» (І.Пташнікаў).
Ні сучка ні задзірынкі. Паўкалька з руск. м. (ни сучка ни задоринки). Ніякіх недахопаў (не знаходзіцца, няма, не было і пад.)< Павел Іванавіч правяраў надзейнасць таго ці іншага вузла ў рабоце на розных рэжымах і, калі не знаходзіў, як кажуць, ні сучка ні задзірынкі, дазваляў упакоўваць (В. Макарэвіч. На галоўным напрамку).
Паходзіць з прафесійнага маўлення сталяроў, дзе ён ужываўся, калі гаварылася пра драўляныя вырабы высокай якасці.
Ні тпру ні но (ну). Агульны для ўсходнесл. м. Ужыв. са значэннямі ‘не дзейнічае (пра машыну, апарат і пад.)’ і ‘нічога не робіць, ніяк не выяўляе сябе’. Два міліцыянеры… зазірнулі ў акенца адзінокага таксі, якое знаходзілася ў стане, як кажуць, ні тпру ні но (П. Пестрак. Серадзібор). Усім хацелася забіваць галы, і ніхто не хацеў стаяць у варотах. Упрошвалі Сярожу і я, і Вася, і Паўлуша. A ён ні тпру ні ну (П.Місько. Навасёлы).
Утвораны па мадэлі з ужо існуючымі выразамі, y якіх структурная схема ні… ні… запоўнена антанімічнымі словамі (ні ўзад ні ўперад, ні тое ні сёе, ні жывы ні мёртвы). Тпру і но — воклічы, першым спыняюць, другім панукаюць каня. Варыянт з кампанентам ну (ні mnpy ні ну) абумоўлены імкненнем да сугучча.
Ні ўбавіць ні прыбавіць. Запазыч. з руск. м. Абсалютна дакладна. — Добра працаваў y зоне… — Добра… Тэмп нармальны. Тут ні ўбавіць ні прыбавіць (А. Алешка. Дарогі без слядоў).
Узнік па мадэлі з ужо існуючым фразеалагізмам ні даць ні ўзяць. Структурная схема ні… ні… запоўнена дзеясловамі-антонімамі. Выраз зрэдку ўжываўся і ў тэкстах XIX ст. (у творах І.А. Крылова, М. Я. Салтыкова-Шчадрына і інш.), але асаблівую пашыранасць набыў пасля ягонеаднаразовага выкарыстання ў якасці рэфрэна ў раздзеле «Так гэта было» паэмы А. Твардоўскага «За даллю — даль» (1960).
Ні ў жысць. Запазыч. з руск. м. (ни в жизнь) з заменай назоўнікавага кампанента дыялектным адпаведнікам. Ні пры якіх умовах, абставінах. — Ні ў жысць не паверыў бы, што так анучу выбеліш! — заўважыў Ігнась (П. Броўка. Каландры).
Генетычна ў гэтым выразе можна бачыць гіпербалічнае прысягненне ўласным жыццём. Параўн.: «Сумленнем кляўся чыстым ён, жыццём ён кляўся чыстым…» (А. Бялевіч). У форме ні в жисть выраз сустракаецца ў некаторых укр. гаворках; гл.: Ужченко В., Ужченко Д. Фразеологічний словник. — Луганск, 2002. С. 99.
Ні ў зуб нагой. Запазыч. з руск. м. Зусім нічога не разумець, не ведаць. Дзе там было навучыцца. Бэкаем [па-англійску], чытаючы, збольшага, a каб перакласці з прачытанага ці самому што якое сказаць па-іхняму — ні ў зуб нагой (Я. Васілёнак. Сітуацыя).
Паходзіць са школьнага арго. Фразеалагізм перажыў трансфармацыю: скарачэнне і замену аднаго кампанента іншым. Яго першапачатковая форма — нй в зуб толкнуть не смыслит. У сярэдзіне XIX ст. паралельна з поўнай формай ужывалася скарочаная, напрыклад y М. Памялоўскага: «Ученики, как говорится в бурсе, ни в зуб толкнуть». Затым адбылася замена дзеяслоўнага кампанента толкнуть кантэкстуальна блізкім назоўнікам ногой.