Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Ужыв. з двума значэннямі: 1) y дрэнным, прыгнечаным настроі, стане (быць), 2) няёмка, нязручна, кепска (адчуваць сябе). Максім Тарасавіч сёння быў не ў сваёй талерцы (М. Машара. Сонца за кратамі). Усё гэта страшэнна абрыдла дзяўчыне, якая адчувала тут сябе не ў сваёй талерцы (М. Лынькоў. Векапомныя дні). Фразеалагізм ужываецца і без не: Ён дастаткова ведаў службы палка, іх функцыі, ролю, адчуваў сябе ў сваёй талерцы (І.Навуменка. Замець жаўталісця).

Не ўсе дома ў каго. Відаць, паўкалька з польск. м. (nie wszyscy w domu). Хто-н. прыдуркаваты, ненармальны. [Якім: ] A ці нікога няма? [Паўлінка: ] Ой, ой, памалу! Усе дома, усе дома. Толькі ў Якіма не ўсе дома, бо поначы ходзіць да маладых дзяўчат (Я. Купала. Паўлінка).

У некаторых працах па ўкр. фразеалогіі сцвярджаецца, што фразеалагізм не всі дома склаўся ў выніку скарачэння прыказак Не всі дома — половина поіхали; У нього не всі дома — поіхали по курай. Аднак тое, што пададзеныя тут кантэксты не першасныя, не зыходныя, a другасныя, пашыраныя шляхам нарашчэння, пацвярджаецца такім моўным фактам, як фіксацыя гэтага выразу менавіта ў кароткай форме ў польскіх помніках яшчэ ў XVI ст. (у форме nie ws2ycsy w domu). Адсюль можна меркаваць, што бел. не ўсе дома (параўн. руск. не все дома, чэшск. nemit usech domа) — паўкалька з польск. м. Магчыма, напачатку кампаненты w domu асацыіраваліся са спалучэннем y галаве (у якой „не ўсё ў парадку“).

Не фунт ізюму <каму>. Запазыч. з руск. м. Не дробязь, не пусцяковіна; справа сур’ёзная. —A вы што робіце? — Што я раблю? Ого-го! Важную дзяржаўную справу, пане мой! Сталыпінскія хутарочкі… Гэта не фунт ізюму… (М. Гарэцкі. Меланхолік).

Фразеалагізм можна лічыць матываваным, калі мець на ўвазе, што ўстарэлае слова фунт абазначае даўнейшую меру вагі, роўную 409,5 г, якая існавала да ўвядзення метрычнай сістэмы.

Не цяпер дык у чацвер. Агульны для бел. і ўкр. (не теперь то в четвер) м. Калі-небудзь, y бліжэйшым будучым і абавязкова (будзе што-н.). Калі становішча абвострыцца, не раю марудзіць. Не цяпер дык у чацвер прыйдзецца брацца за зброю (Р. Няхай. Туман над стэпам).

Утвораны па мадэлі з сэнсава тоесным фразеалагізмам не сёння-заўтра (гл.). У аснове выразу — прыём антытэзы. Выкарыстанне слова чацвер (а не назвы якога-н. іншага дня) абумоўлена рыфмай.

Ні a ні бэ. Уласна бел. Зусім нічога (не ведаць, не разумець). Яго, малечу, — адзін нос тарчыць за партай, — ставяць у прыклад семнаццацігадовым дзецюкам, якія — аж смешна — ні a ні бэ ў навуцы (В. Мыслівец. Задняпроўцы).

Узкік па мадэлі з ужо існуючым, сэнсава тоесным фразеалагізмам ні бэ ні мэ <ні кукарэку> з запаўненнем структурнай схемы назвамі першых літар алфавіта.

Ні бельмеса не ведаць, не разумець. Запазыч. з руск. м. Зусім нічога. Адразу [Рыгор] гаварыў па-свойму, але бачыць, што гэты немец ні бельмеса не разумее з яго гаворкі, і хочаш не хочаш, a давялося ламаць язык на чужы лад (Я. Лецка. Па цаліку).

Утвораны на ўзор прыслоўяў ніколькі, нічуць з выкарыстаннем татарскага бельмес ‘ён не разумее’.

Ні богу свечка ні чорту качарга. Відаць, недакладная паўкалька з польск. м. Пасрэдны чалавек, які нічым не вызначаецца. Э-э, напарнік мне: ні богу свечка ні чорту качарга (Л. Калодзежны. Ішоў чалавек).

У польск. м. фразеалагізм ужываўся ўжо ў XVI ст. і фіксуецца ў форме апі Bogu świeczki ni diablu ożoga (літаральна „ні богу свечка ні чорту галавешка“); ён пабудаваны на супрацьпастаўленні Бога і чорта і іх крыніц святла — свечкі і галавешкі. Слова ożóg y польск. м. абазначае і ‘галавешка’, і ‘качарга’, таму пры калькаванні, відаць, адбылася падмена аднаго значэння другім. Дарэчы, y „Зборніку беларускіх прыказак“ І.І.Насовіча выраз занатаваны ў форме ні богу свечка ні чорту галавешка.

Нібы аршын праглынуўшы. Гл. як (быццам, нібы) аршын праглынуўшы.

Нібы на карове сядло. Гл. як (нібы, бы) на карове сядло.

<Нібы> па шчупаковым загадзе. Паўкалька з руск. м. (по щучьему велению). Самым нечаканым спосабам, цудам, без чыёй-н. падтрымкі, дапамогі. На нейкую хвілю заплюшчыў вочы і ўявіў: робіцца ўсё — нібы па шчупаковым загадзе (ЛіМ. 11.01.1980).

Выраз з рускай народнай казкі пра Ямелю, які злавіў y палонцы шчупака-чарадзея і адпусціў яго на волю, пасля чаго той выконваў любое пажаданне Ямелі, абы толькі пачуў яго словы: „По шучьему велению, по моему хотеию…“ У беларускіх акадэмічных слоўніках фразеалагізм у форме <нібы> па шчупаковым загадзе не фіксуецца. „Руска-беларускі слоўнік“ ва ўсіх сямі выданнях паўтарае аднолькавы пераклад: по щучьему велению — па шчупачынаму загаду». У «Зборніку беларускіх прыказак» (1874) І.І.Насовіч занатаваў тоесны выраз на шчупакова казанне. «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» (1996) падае пад загаловачным словам шчупакоў (праўда, не за ромбавым знакам) спалучэнні па шчупаковай волі і на шчупакова казанне. Аднак y літаратурных тэкстах не сустракаецца хоць бы адно пацвярджэнне, што гэтыя аналагі (па шчупаковай волі, на шчупакова казанне, па шчупачынаму загаду) бытуюць у мове. Таму пра адпаведную норму можна будзе гаварыць толькі тады, калі назапасяцца факты ўжывання ў маўленні якога-небудзь з гэтых, магчыма, патэнцыяльных выразаў. A пакуль што маўленчая практыка, насуперах рэкамендацыям слоўнікаў, сведчыць пра іншае: «I неўзабаве на круглым стале нібы па шчупаковым загадзе з’явіліся каралеўскія прысмакі» (В.Іпатава); «Іван Пятровіч расказвае пра некаторыя іншыя эпізоды сваёй дэпутацкай дзейнасці, і я пачынаю разумець, што не ўсё робіцца, як кажуць, па шчупаковым загадзе: атрымаў пісьмо, пайшоў да міністра ці напісаў y выканкам — і ўсё ў парадку» (М. Замскі); «Тут табе не казка, цудаў не бывае. Дзялка твая — табе і палоць. Па шчупаковым загадзе ў нас нічога не робіцца» (Л. Юргілевіч). I яшчэ — y крыху іншым афармленні: «Не па шчупаковаму загаду паднімаліся з руін гарады і вёскі» (Х. Жычка); «Праект новага агрэгата. Думаеш, па шчупаковаму загаду гэта робіцца?» (М. Чавускі).

Ні бэ ні мя. Уласна бел. Зусім нічога не разумець, не разбірацца ў чымсьці. Калі я хадзіу па залах выстаўкі так званага сучаснага мастацтва (і ў Варшаве, і ў іншых гарадах)… мяне не пакідала думка пра «бікіняжаў» у мастацтве, пра важны, na-місіянерску сур’ёзны, твар стылягі, які высакамерна і грэбліва прапаведуе і мне, і вам, і ўсім сумленным людзям нешта вельмі моднае, вельмі высокае, вельмі заходнееўрапейскае, і яшчэ далей, y чым, дарэчы, сам ён, бедненькі, часцей за ўсё — ні бэ ні мя (Я. Брыль. Яшчэ раз па шчырасці).

Крылаты выраз з байкі К. Крапівы «Дыпламаваны Баран», мараль якой: «Другі баран — ні „бэ“, ні „мя“, A любіць гучнае імя». У байцы выраз выступае як версіфікацыйны варыянт агульнанароднага ні бэ ні мэ (ні кукарэку).

Ні вока ні бока не шкадаваць, не пашкадаваць. Уласна бел. Абсалютна нічога. Ну, от! Пачубіліся — хопіць!.. Хто на старым спатыкнецца зноў — не пашкадую ні вока ні бока (І.Мележ. Гарачы жнівень).

Акалічнасна-прыслоўны фразеалагізм, утвораны на базе дзеяслоўнага не глядзець ні вока ні бока ‘не зважаць ні на што, зусім не асцерагацца’.

Ні грама. Агульны для ўсходнесл. м. Зусім нічога, ніколькі (няма, не рабіць і пад.). I зноў жа, Іван, давай без прафілактыкі… Мяне яна ні грама не кранае (А. Жук. Раданіца).

Утвораны па мадэлі з ужо існуючым, сэнсава тоесньш выразам ні грана (гл.) з заменай устарэлага і незразумелага грана блізкім па гучанні словам.

Ні грана. Агульны для ўсходнесл. м. Зусім нічога (няма, не было, не знайсці і пад.). Увогуле ты маеш рацыю… Але ўжо — ні грана хітрасці, Эма! Гэта — умова. Загад. Раскажаш там праўду (У. Карпаў. Жак).

Узнік, відаць, y маўленні аптэкараў. Гран — даўнейшая мера аптэкарскай вагі, роўная 0,062 грама.

Ні даць ні ўзяць. Агульны для ўсходнесл. м. Ужыв. са значэннямі ‘абсалютна такі, як хто-, што-н.’ і ‘зусім дакладна’. Яны папраўляюць гальштукі, прычэсваюцца, выпростваюць плечы; ні даць ні ўзяць — рыцары! (В. Хомчанка. Не вер слязам). Ха-ха! Ні даць ні ўзяць — гадоў дваццаць пяць! Маладуха! (Р. Кобец. Нішто сабе жарты).

Тут зыходныя значэнні дзеяслоўных кампанентаў такія: даць — ‘дадаць’, узяць — ‘адняць’, што разам складае ‘ні дадаць, ні адняць’. Сродкам «спайкі» кампанентаў выступае рыфмічнае сугучча.

Ні дна ні пакрышкі каму, чаму. Агульны для ўсходнесл. м. Выклічнікавы выраз, ужыв. як пажаданне ўсяго найгоршага. Дайце ж перадышкі, няхай «роя» спухне. Ні дна ні пакрышкі ёй, лацінскай кухні! (Я. Колас. «Роі» і «хрыпы»).

Утвораны па аналогіі з існуючымі фразеалагізмамі. Структурная схема ні… запоўнена кантэкстуальнымі антонімамі. Першапачаткова ўжываўся як пажаданне быць пахаваным не так, як прынята, a без труны, без дна і без пакрышкі.

Ні жывы ні мёртвы. Калька з лац. м. (neque vivos neque mortuos). У стане вялікага страху, знямення; страшэнна спалоханы. Ляжыць Міколка ні жывы ні мёртвы і толькі чуе, як моцна б’ецца ды вырываецца з грудзей яго маленькае сэрца (М. Лынькоў. Міколка-паравоз).