Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

A мы, заўваж, суседзе, па-настаяшчаму і не адсвяткавалі твайго высокага чыну. Boйm — гэта табе не кот наплакаў (Я. Колас. У пушчах Палесся).

Развіўся на аснове фразеалагізма кот наплакаў (гл.).

Не магчы знайсці <сабе> месца. Агульны для ўсходнесл. м. Быць у стане крайняга хвалявання, трывогі, непакою. [Сотнікаў] сунуў пісталет у кабуру замкнуў усё ў камод і не мог знайсці сабе месца, пакуль не прыйшла маці (В. Быкаў. Сотнікаў).

У вобразнай аснове фразеалагізма знайшла адлюстраванне прывычка хадзіць узадуперад пры хваляванні.

Не на жыццё, a на смерць. Паўкалька з руск. м. (не на жизнь (живот), a на смерть). Ужыв. са значэннямі ‘бязлітасны, суровы, да рашучага зыходу (бой, бітва, барацьба і пад.)’ і ‘бязлітасна (біцца, змагацца і пад.)’. Нгара… учапіўся за край чоўна і перакуліў яго разам з Мангам… Завязалася барацьба не на жыццё, a на смерць (Я. Маўр. Сын вады). Ішла рзвалюцыя — левай, левай! Змагаліся не на жыццё, a на смерць (А. Вярцінскі. Ленінскі смех).

У руск. м. фразеалагізм трапіў, відаць, як недакладная калька з ням. м. (ein Kampf auf Leben und Tod, літаральна „барацьба на жыццё і смерць“). Параўн. таксама: балг. на живот и смърт, серб. — харв. на живот и смерт, чэшск. na zivot a na smrt.

He на той вуліцы. Запазыч. з руск. м. Не так, як трэба (жыць, пражыць). Які Язэп Тарасюк пісьменнік? Выпадковы чалавек, які пражыў не там, дзе яму трэба было жыць, як кажуць часам, не на той вуліцы і займаўся не тым, чым яму трэба было займацца (Б. Сачанка. Не на той вуліцы).

Выраз з п’есы М. Горкага „Ягор Булычоў і іншыя“ (1932). Галоўны персанаж п’есы, нарэшце, зразумеў, што ён жыў „не на той вуліцы“, што яму не па дарозе з тымі, з кім шмат гадоў пражыў y адным доме, з людзьмі, гатовымі накінуцца адзін на аднаго.

Не паглядзеўшы ў святцы біць у званы. Гл. не зірнуўшы (не паглядзеўшы) y святцы біць (званіць) y званы.

Не па днях, a па гадзінах. Паўкалька з руск. м. (не по дням, a по часам). Вельмі хутка (расці, развівацца, павялічвацца і пад.). Адно толькі палешукоў на небе непакоіць: лік хадакоў ад зямлі павялічваецца не па днях, a na гадзінах (З. Бядуля. Панас на небе).

Выраз з „Казкі пра цара Салтана“ (1831) А. С. Пушкіна. Размова ідзе пра малога царэвіча. Яго пасадзілі ў бочку, засмалілі яе і кінулі ў мора. Царэвіч там расце не па днях, a па гадзінах і хутка выратоўваецца.

Не пакідаць (не пакінуць) каменя на камені. Гл. каменя на камені не пакінуць.

Не пакладаючы рук працаваць, рабіць і пад. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. не покладая рук, укр. не покладаючи рук). Вельмі старанна, не перастаючы. Дзякую ім, музыкам, — яны працавалі не пакладаючы рук (З. Бядуля. Язэп Крушынскі).

Яшчэ ў XIX ст., як засведчана ў „Слоўніку беларускай мовы“ І.І.Насовіча, паралельна з пакласці (закончанае трыванне) існавала дзеяслоўная форма незакончанага трывання пакладаць ‘складаць, класці, укладваць’. Не пакладаючы — літаральна „не складаючы, не кладучы“.

Непачаты край чаго. Агульны для ўсходнесл. м. Вельмі многа, y вялікай колькасці. — Мы… так… — прамовіў пасля Кляновіч, — работы ў нас з вамі непачаты край (П. Пестрак. Серадзібор).

Першы кампанент фразеалагізма, які найчасцей спалучаецца са словамі работа, справа, праца, выконвае сэнсаўтваральную функцыю, ён суадносіцца са значэннем адпаведнага слова — ‘такі, якога яшчэ не пачыналі, за які яшчэ не браліся’. У бел. м. назоўнікавы кампанент як менш істотны ў сэнсавых адносінах можа замяняцца іншым: „кáзак вугал непачаты“ (Я. Колас), „працы — кут непачаты“ (М.Нікановіч).

Не разлівада з кім. Агульны для ўсходнесл. м. Вельмі здружаныя, неразлучныя. Шурка з Нінай маёй не разлівада (Я. Брыль. У сям’і).

Узнік на аснове сінанімічнага з ім фразеалагізма не разліць вадой лексіка-сінтаксічным спосабам — аб’яднаннем дзвюх асноў y адзін складаны назоўнік (па мадэлі сарвігалава, вярнідуб, гарыцвет).

Не раўнуючы. Уласна бел. Прабачце за не зусім дарэчнае параўнанне. Ужыв. як пабочнае словазлучэнне пры параўнальным звароце. Стаіць такі прыгажун ля дэпо, калёсы высокія, чырвоныя, не раўнуючы, як ногі ў бусла балотнага (М. Лынькоў. Міколка-паравоз).

Паводле А. Я. Багдановіча, узнікненне фразеалагізма звязана з былым павер’ем у магічную сілу слова. Першапачаткова выраз ужываўся, калі гаварылі пра хваробу і ўказвалі пашкоджанае хваробай месца на целе. Каб хвароба не перакінулася на суразмоўніка, дабаўлялі засцерагальнае не раўнуючы.

Не сёння-заўтра (не сягоння-заўтра). Агульны для ўсходнесл. м. Вельмі хутка, y бліжэйшы час (будзе што-н.) — Кандрат у такіх гадах, што не сёння-заўтраў салдаты ісці (М. Лобан. На парозе будучыні).

Склаўся на аснове выразу больш поўнай формы не сёння дык заўтра; параўн.: „Гэта ж вайна пачалася. I я… Я… Не сёння дык заўтра расстануся з усім гэтым…“ (Б. Сачанка. Вялікі Лес). Пабудаваны на прыёме антытэзы, прычым кампанент заўтра, проціпастаўлены слову сёння, адначасова рэалізуе значэнні ‘у наступны дзень пасля сённяшняга’ і ‘у недалёкім будучым’.

Несці свой крыж. Агульны для ўсходнесл. м. Цярпліва пераносіць жыццёвыя цяжкасці, выпрабаванні. Не той ён чалавек, каб лёгка ўсё пакінуць, на ўсіх забыцца, дзеля дзяцей ён гатовы несці свой крыж да скону жыцця (І.Шамякін. Ах, Міхаліна, Міхаліна).

Узнік y выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, пашыранага ў царкоўнаславянскіх тэкстах, напрыклад у Евангеллі (Іаан, 19, 17): „Хто не нясе крыжа свайго і ідзе за мною, не можа быць маім вучнем“. Крыж быў прадметам культу і сімвалам прыхільнікаў Ісуса, іх гатоўнасці да выпрабаванняў: „Тады Ісус сказаў вучням сваім: калі хто хоча ісці за мною, няхай зрачэцца сябе самога і возьме крыж свой і ідзе за мною“. Або з прытчы пра распяцце Хрыста, y якой гаворыцца пра вялізны крыж, які Ісусу загадалі несці да месца пакарання яго смерцю: „I, несучы крыж свой, ён выйшаў на месца… лобнае, па-яўрэйску галгофа“. Відаць, гэты вобраз, адлюстраваны таксама ў карцінах і скульптуры, і лёг у аснову фразеалагізма.

Не тут кажучы (казана). Уласна бел. Прабачце за неэтычнае, непрыемнае паведамленне, выказванне. Трэба было і Міхаську вывезці на сапраўдны лясны прастор: усю зіму, не тут кажучы, абсядалi яго хваробы (С. Александровіч. Сейбіт песні і мудрасці).

Узнікненне фразеалагізма, на думку А. Я. Багдановіча, звязана з былым павер’ем у магічную сілу слова. Каб яно не пашкодзіла, калі кажуць пра што-н. непрыемнае, папярэдне агаворваюцца гэтым выразам.

Не тут тое было. Відаць, калька з франц. м. (in n’en fut rien). Дарэмна; не тое, на што хто-н. разлічваў (пра неапраўданыя надзеі, разлікі). Ворагі спадзяваліся, што ў гэтым глухім, на іх думку, гарадку муха не асмеліцца загусці ў прысутнасці „салдата фюрэра“, Ды не тут тое было (Вожык. 1985. № 4).

Не ў свае сані садзіцца (сесці). Агульны для ўсходнесл. м. Брацца не за сваю справу, не за тое, на што здольны. Гэты не з тых… упарты… Хоць не ў свае сані сеў, але трымаецца моцна (Х. Шынклер. Сонца пад шпалы).

Узнік з прыказкі Не ў свае сані не садзіся; з адмоўнай канструкцыі, структурна арганізаванай як абагульнена-асабовы сказ, атрымалася сцвярджальнае словазлучэнне незамкнёнай структуры і шырокага дыяпазону спалучальнасці.

Не ў сваёй талерцы. У бел. мову фразеалагізм прыйшоў з руск., дзе ён з'яўляецца недакладнай калькай франц. выразу en dehors de son assiette. Апошняе слова гэтага выразу ў франц. мове мае шэсць значэнняў, y тым ліку ‘пасадка (на кані)’ і ‘талерка’. Пры перакладзе на руск. м. зблыталі гэтыя два значэнні, і замест не ў сваёй пасадцы атрымалася не ў сваёй талерцы.