Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Склаўся на аснове легенды пра выключную мужнасць спартанцаў. Як апісвае старажытнагрэчаскі пісьменнік Плутарх (каля 46-126), адна са спартанскіх жанчын, выпраўляючы сына на вайну, падала яму шчыт і сказала: „3 ім ці на ім“, г. зн. вярніся пераможцам ці мёртвым. Забітага выносілі з поля бою на шчыце.

На шырокую нагу. Запазыч. з руск. м. Ужыв. са значэннямі: 1) багата, раскошна, без абмежаванняў y сродках (жыць, пажыць і пад.), 2) з вялікім размахам (гуляць, ставіць і інш.), 3) багаты, раскошны, без абмежаванняў. Амерыка жыла, што называецца, на шырокую нагу (М. Лынькоў. Гісторыя ідзе наперад). Назіраючы, мабыць, за песнямі народа, за скамарохамі, яны [паны] спрабавалі такія відовішчы ставіць на шырокую нагу (А. Карпюк. След на зямлі). „Нясун“ — той жа злодзей, як бы ён ні маскіраваўся. Адсюль і жыццё не па працоўных даходах, бесклапотнае, на шырокую нагу (Звязда. 31.03.1987).

У XII ст. y Заходняй Еўропе была мода насіць доўгі і вялікі абутак. Мяркуюць, што першы заказаў сабе такія чаравікі з загнутымі ўгору наскамі кароль Англіі Генрых II, які зрабіў гэта, каб неяк прыхаваць нарасць на вялікім пальцы правай нагі. Абутак з доўгім наском стаў модай. Яна перакінулася ў іншыя краіны. Найболып знатныя і багатыя асобы насілі чаравікі з асабліва вялікімі наскамі. Пра такіх людзей у Германіі сталі гаварыць, што яны жывуць „на вялікую нагу“ (auf großen Fuße). Як дакладная калька з ням. фразеалагізм перайшоў y рускую мову. Але цяпер ужо ў слоўніках ён падаецца з паметай „устарэлы“. Яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. замест незразумелага на сваёй вобразнасці на вялікую нагу сталі ўжываць на шырокую нагу, дзе прыметнікавы кампанент асацыяваўся з такім значэннем слова шырокі, як ‘нічым не абмежаваны’. У такой форме фразеалагізм ужываецца і ў бел. м.

На які ляд каму хто, што. Відаць, паўкалька з руск. м. (на кой ляд); ёсць і ваўкр. м. (на який ляд). Навошта, для чаго. — Вось бы мне такую машыну, хоць на паўмесяца. — На які ляд яна табе? — спытаў Максім (А. Кудравец. На балоце скрыпелі дразды).

Уваходзіць у групу сінанімічных фразеалагізмаў аднолькавай структурнай мадэлі: на які чорт, на які хрэн, на якое ліха, на якога чорта і інш. Лічаць, што ляд тое самае, што чорт, нячыстая сіла або абазначае чорта, які жыве ў лядзе ‘закінутай, запушчанай зямлі’. Параўн. y сучаснай бел. м.: ляда—‘дзялянка высечанага лесу’ і ‘расчышчанае месца ў лесе пад пасеў або пад сенажаць’.

На яць. Агульны для ўсходнесл. м. Абазначае ‘выдатна, цудоўна’ і ‘выдатны, цудоўны’. Калі хто — „бе“, ён кажа: „Не! Ляпей вучыся ад мяне, і будзеш ты тады бляяць на яць“ (К. Крапіва. Казёл). Мотуза пакінь: з яго камсамолец будзе на яць (Л. Калюга. Ні госць ні гаспадар).

„Яць“ — гэта назва літары ђ y кірылаўскай азбуцы. Каб стаць пісьменным, трэба было завучыць на памяць мноства слоў „ка яць“, бо, напрыклад, y словах дзень, дзевяць пісалася е, a ў лес, дзед — „яць“. Лічылася: калі школьнік авалодаў „правілам на яць“, то гэта выдатны школьнік. Фразеалагізм, відаць, нарадзіўся ў школьным асяроддзі, дзе ён, адарваўшыся ад часта ўжывальных словазлучэнняў правіла на яць, словы на яць, набыў значэнне ‘выдатна, цудоўна’. Параўн. ужыванне фразеалагізма ў вершы К. Крапівы „Майстры крывавага джаза“, дзе выраз ставіцца ў сувязь з „правіламі граматыкі“: „Дыпламаты і дыпламатыкі,— кожны правілы знае „на яць“ імперыялістычнай граматыкі“.

Неба капціць. Агульны для ўсходнесл. м. Жыць без пэўнай мэты, без справы, без карысці для іншых. Час ужо, годзе, пара і сваю сям ’ю завесці, бо нельга ж вечна неба капціць. Прапусціш — не дагоніш (М. Лынькоў. Журавель мой, журавель…).

Узнік з прыказкі Без працы жыць — толькі неба капціць. Параўн. і такія варыянты: Нудна жыць — толькі неба капціць; Абібокам жыць — толькі неба капціць. Адарваўшыся ад прыказкі, фразеалагізм свабодна рэалізуе розныя формы дзеяслоўнага кампанента: неба капцяць (М. Лынькоў), капціў неба (З. Бядуля) і г. д.

Неба ў алмазах. Запазыч. з руск. м. Штосьці жаданае, прыемнае (убачыць, пабачыць). Мы яшчэ пабачым небаў алмазах… Вот паглядзіш… (В.Гігевіч. Доказ ад процілеглага).

Выраз з п’есы А. П. Чэхава „Дзядзька Ваня“ (1897). Ужыты ў рэпліцы Соні, якая, суцяшаючы змучанага жыццём дзядзьку Ваню, верыць, што яны яшчэ ўбачаць „усё неба ў алмазах“.

Неба ў клетачку. Агульны для ўсходнесл. м. Турма або іншыя месцы зняволення. Небараку Уладзіміру адвалілі салідны тэрмін пражывання ў мясцінах, дзе неба ў клетачку (Вожык. 1994. № 5).

Склаўся, відаць, y асяроддзі вязняў, якім даводзіцца бачыць неба, глядзець на яго толькі праз турэмныя краты. Параўн. y Ю. Хадыкі: „У карцэры праз закратаванае акенца бачны толькі кавалачак неба“. Шлях узнікнення гэтага выразу, як і некаторых іншых, куды менш тыповы, але больш мудрагелісты, чым апісаныя ў літаратуры асноўныя чатыры спосабы фразеалагічнай дэрывацыі.

Не бі ляжачага. Агульны для ўсходнесл. м. Вельмі лёгкая (работа, праца). Намажуць грымам, і ходзіш па сцэне, крычыш, калі трэба, або рукамі махаеш. Дужа мне тая работа падабалася. Хоць грошы невялікія, але і работа не бі ляжачага (А. Асіпенка. Абжыты кут).

Узнік, відаць, на вобразнай аснове фразеалагізма ляжачага не б’юць (гл.); y ім намёк: праца такая, што можна і паляжаць, паспаць, адпачыць. Параўн.: „У мяне работа — не бі ляжачага. Аддыхнеш за змену ў лабараторыі“ (В. Мыслівец).

Не гледзячы на асобы. Калька з ням. м. (ohne Ansehen der Person — без позірку на асобы). Справядліва, не лічачыся з грамадскім, службовым ці яшчэ якім становішчам каго-н. Лаяў усіх, каго ўздумаў, не гледзячы на асобы: паноў і рускае начальства, Пстрычку і Махлярчыка, нават нябожчыка настаўніка Грызунца… (М. Гарэцкі. Віленскія камунары).

У ням. мову выраз прыйшоў як цытата з лютэраўскага перакладу Евангелля (Першае пасланне Пятра). У Евангеллі часта паўтараецца выраз, блізкі да сучаснага сваёй формай: „…ты справядлівы і не клапоцішся, каб дагадзіць каму-небудзь, бо не глядзіш ні на якую асобу“.

З'явіўся не запыліўся. Агульны для ўсходнесл. м. Раптоўна, нечакана ці якраз тады, калі пра каго-н. гаварылі, успаміналі. Здароў быў, Гардзей! З’явіўся — не запыліўся. Ад’еўся, значыць, на матчыных харчах? (Б. Стральцоў. Між крутых берагоў).

Унутраная форма фразеалагізма ўсведамляецца як „не паспеў нават запыліцца“.

He <з> баязлівага дзесятка. Гл. не <з> палахлівага (баязлівага, труслівага) дзесятка.

Не зірнуўшы (не паглядзеўшы) y святцы біць (званіць) yзваны. Агульны для ўсходнесл. м. Рабіць што-н. недарэчы, дачасна, не разабраўшыся ў чым-н. Кулінчык — чалавек стрыманы, удумлівы, разважлівы — не любіў не зірнуўшы ў святцы біць у званы (І.Дуброўскі. На новыя кругі).

Утвораны ў выніку пераасэнсавання адпаведнага злучэння слоў свабоднага ўжывання. Святцамі называецца царкоўны каляндар-даведнік, y якім даецца пералік усіх святых і царкоўных свят у каляндарным парадку. У адпаведнасці з гэтым даведнікам ажыццяўляюць царкоўную службу, адзначаюць рэлігійныя святы, апавяшчаюць людзей пра пачатак свята адным ці трыма званамі рознай велічыні і неаднолькавага гучання.

Не знаходзіць (не знайсці) <сабе> месца. Агульны для ўсходнесл. м. Надзвычайна хвалявацца, непакоіцца. Спацелы ўвесь, ляжыць Лёня на пасцелі, a Марына ўсё яшчэ не знаходзіць сабе месца (А. Пальчэўскі. Любоў да жыцця).

Узнікненне фразеалагізма абумоўлена прывычкай хадзіць узадуперад пры хваляванні.

Не <з> палахлівага (баязлівага, труслівага) дзесятка. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. не робкого десятка, укр. не з полохливого десятка). Смелы чалавек. A вы, бачу не з палахлівага дзесятка. То — рэдкая якасць у вашага брата… (В. Блакіт. Час прылёту журавоў).

Сэнсавым цэнтрам фразеалагізма выступае прыметнікавы кампанент з адмоўем „не“. Выраз, як мяркуюць, мог скласціся ў вайсковым асяроддзі, дзе дзесяткам даўней называлі мінімальную ваенную адзінку (з дзесяці чалавек), якая ўваходзіла ў сотню. Затым фразеалагічныя сувязі выразу выйшлі за межы вайсковай сферы.

Не з таго дзесятка. Агульны для ўсходнесл. м. Не такі, як хто-н. думае, мяркуе пра яго. О не, дзетка мая, Стась не з таго дзесятка, каб забыцца на бацьку (Р. Сабаленка. Незамужняя ўдава).

Узнік на базе фразеалагізма не <з> палахлівага дзесятка з заменай сэнсаўтваральнага кампанента палахлівага займеннікавым словам-кампанентам, якім y абагульненым плане падкрэсліваюцца адметнасці таго, пра каго гавораць.

Не <з> труслівага дзесятка. Гл. не <з> палахлівага (баязлівага, труслівага) дзесятка.

Не кот наплакаў. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі: 1) многа, нямала, 2) не пусцяковіна; справа сур’ёзная. Ты падумай, паўтары тысячы цалковых, гэта, брат, не кот наплакаў (М. Лынькоў. Баян).