Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Выраз з сэнсаўтваральным прыметнікавым кампанентам і матываваным, часткова цэласным значэннем.

На першы (пярэдні) план. Агульны для ўсходнесл. м. Як найбольш істотны, важны (выходзіць, выступаць, вылучаць і пад.). Ва ўмовах палітычнага генацыду… на пярэдні план выступіла праблема захавання нацыі (В. Рагойша. Бацька нацыі).

Паходзіць з маўлення мастакоў. Гл. на першым (пярэднім) плане. Параўн. ужыванне словазлучэння пярэдні план y тэрміналагічным значэнні: „Як я біўся над гэтым эцюдам! Не атрымліваўся пярэдні план. Месца роўнае, няма за што воку зачапіцца“ (В. Карамазаў).

На плыву. Агульны для ўсходнесл. м. Ва ўцалелым стане (быць, утрымліваць, знаходзіцца, пратрымацца і пад). Цяпер у раёне толькі 30 працэнтаў гаспадарак неяк зводзяць канцы з канцамі, яшчэ знаходзяцца на плыву (Звязда. 18.11.1994).

Узнік y выніку асацыяцыі па падабенстве з марскім ці рачным суднам, якое знаходзіцца ў стане плавання.

На поўную (усю) катушку. Агульны для ўсходнесл. м. Ужыв. са значэннямі ‘вельмі строга (караць, штрафаваць і пад.)’, ‘па-сапраўд-наму, як і трэба (рабіць што-н.)’ і ‘спаўна, як толькі можна (рабіць што-н.)’. 3 непаўналетняга зрабілі мяне дарослым. Судзіць можна ўжо. I далі на поўную катушку (І.Чыгрынаў. Плывун). Я, вядома, прадумана спланаваў, каб час ад цягніка да цягніка выкарыстаць разумна, на ўсю, як кажуць, катушку (П. Кавалёў. Баханка хлеба). І чалавек прачнуўся ў гэты час. Злавіў y скрынцы джаз і громкасць уключыў на ўсю катушку (Н.Гілевіч. Ах, як вітаў ён песняй родны кут).

Паходзіць з жаргону зняволеных, дзе катушка асацыіруецца з тэрмінам асуджэння, зняволення каго-н. Зыходнае значэнне фразеалагізма — ‘на ўвесь тэрмін, прадугледжаны законам (асудзіць, пакараць і пад.)’, Два іншыя значэнні развіліся ў фразеалагізме, калі ён, маючы цьмяную ўнутраную форму, стаў спалучацца з дзеясловамі не „судовай“ тэматычнай групы.

На поўным сур’ёзе. Паўкалька з руск. м. (на полном серьёзе). Зусім сур’ёзна. — Было гэта даўно, — на поўным сур ’ёзе пачынае Лявон. — Надумаў я жаніцца… (Г. Пашкоў. Палескія вандроўнікі).

Паводле Л.І.Скварцова, выраз склаўся ў акцёрскім прафесійным асяроддзі, a пачынаючы з 1960-х гадоў ужываецца як нейтральны сродак у нарысах, фельетонах, y аўтарскай мове мастацкіх твораў. Лктыўна выкарыстоўваецца ён і ў беларускіх тэкстах.

Напрамілы бог. Уласна бел. Ужыв. з абавязковым прыфразеалагічным словам прасіць і абазначае ‘вельмі шчыра, настойліва’. Чалавек напрамілы бог прасіў за ўзнагароду знайсці партфель, які ён згубіў… (М. Капыловіч. Шукаю кватэру).

Лексіка-фразеалагічная канструкцыя прасіць напрамілы бог знаходзіцца ў шэрагу аднатыпных: бачыць на свае вочы, чуць на свае вушы, выспацца на поўнае вока, гаварыць на поўны голас. Таму нярэдка фразеалагізм напрамілы бог усведамляецца і арфаграфічна перадаецца як трохкампанентны: „Слухай, браток! Я ж цябе прасіў на прамілы бог фарбаваць цокаль…“ (У. Дубоўка). Кампанент напрамілы ўзнік y выніку зліцця прыназоўніка на і ўстарэлага прыметніка прамілы (дзе прыстаўка праабазначае найвышэйшую ступень якасці). Дарэчы, y помніках старой беларускай пісьменнасці (напрыклад, y „Завяшчанні старасты слонімскага і камянецкага Міхайла Богуша Багавіцінавіча“, 1529) засведчаны варыянт фразеалагізма без прыстаўкі (прыназоўніка) на-:„А на остатокь тыхь всихъ речей прошу промилый Богъ господина моего пана Кгаштолта…“ Сінтаксічная сувязь у канструкцыі прасіць напрамілы бог замест чаканай прасіць на прамілага бога, відаць, дапускае меркаванне, што выраз напрамілы бог склаўся яшчэ ў старажытных беларускіх гаворках: y ім замацавалася форма він. скл., аднолькавая для адушаўлёных і неадушаўлёных назоўнікаў мужч. р. (параўн. старажытныя спалучэнні въсести на конь, иду на вы).

Напускаць туману. Агульны для ўсходнесл. м. Заблытваць што-н., уводзіць у зман. — Маці я нічога не сказала… Калі яна напускае туману на маё з ’яўленне на свет, то, нарэшце, мне таксама ўсё роўна, хто мой бацька, — заключыла яна са злосцю (І.Шамякін. Снежныя зімы).

Выраз паходзіць з адпаведнага свабоднага словазлучэння, што ўжывалася, калі гаворка ішла пра ведзьмакоў і знахароў, якія замовамі, заклінаннямі нібыта маглі ўздзейнічаць на чалавека і прыроду. Карыстаючыся падманам і шарлатанствам, яны часам напускалі на прысутных дурманлівай сіняй пары, туману, як быццам дзеля таго, каб выклікаць адпаведных уяўных духаў.

На пушачны стрэл. Гл. на гарматны (пушачны) стрэл (выстрал).

На пярэднім плане. Гл. на першым (пярэднім) плане.

На пярэдні план. Гл. на першы (пярэдні) план.

Нарадзіўся ў сарочцы (кашулі). Гл. y сарочцы (кашулі) нарадзіўся.

Нарадзіцца пад шчаслівай зоркай. Напэўна, калька з ням. м. (unter einem glücklichen Stem geboren sein). Быць шчаслівым, удачлівым, мець поспех у сваіх справах. Да пары дa часу Стэк-Халімон-чык лічыў, што нарадзіўся пад шчаслівай зоркай. Жыў ён без асаблівых клопатаў і жыў, можна сказаць, прыпяваючы (І.Сіняўскі. Дарога на Замлынне).

Узнікненне выразу звязана з прымхлівымі сцвярджэннямі старажытных астролагаў, што нібыта лёс чалавека залежыць ад таго, пад якой зоркай ці планетай ён нарадзіўся.

На разбор шапак. Агульны для бел. і ўкр. (на розбір шапок) м. Пад самы канец чаго-н., з вялікім спазненнем (прыходзіць, паспяваць, трапляць і пад.). Было відаць, што вячэра ідзе не першую гадзіну, і я зразумеў, што паспеў на разбор шапак — не болей (В. Быкаў. Абеліск).

Утварыўся на аснове сэнсава тоеснага фразеалагізма на шапачны разбор, які з’яўляецца паўкалькай з руск. м. (к шапочному разбору).

На ростанях. Уласна бел. У стане сумнення, хістанняў, y нерашучасці перад выбарам чаго-н. (быць, заставацца і пад.). Вершы [Грынкевіча] патыхалі нейкай чыстай яснасцю і халаднаватасцю. A гэта смерць для паэта. I ён зразумеў гэта і зараз стаіць на ростанях, не ведаючы, што і як пісаць (У. Караткевіч. Нельга забыць).

Паходзіць са свабоднага спалучэння слоў, y якім ростань абазначае ‘месца перакрыжавання дзвюх або некалькіх дарог’. Зыходная вобразнасць фразеалагізма адлюстроўвае пэўную сітуацыю, калі, напрыклад, вандроўнік, апынуўшыся на перакрыжаванні дарог, задумваецца, па якой з іх ісці.

Быць, трымацца, стаяць і пад. на роўнай назе з кім. Недакладная калька з франц. м. (sur le pied de I’egalite, літаральна „на назе роўнасці“). Як роўны з роўным, не прыніжаючы чыёй-н. годнасці. Коласу, па яго духоўным складзе, было агідна слугаванне і падлашчванне. Ён трымаўся на роўнай назе, папярэдліва і далікатна (М. Лужанін. Колас расказвае пра сябе).

Роўнай (этымалагічна — роўнасць) тут выступае як сэнсаўтваральны кампанент.

Станавіцца, стаць і пад. на роўную нагу з кім. Агульны для ўсходнесл. м. Як роўны з роўным. Пан Скірмунт бярэ петыцыю, ускідае вочы. На твары абразлівая ўсмешка. — Гм! На роўную нагу са мною становяцца: грамадзяне пішуць да грамадзяніна (Я. Колас.

На ростанях).

Утварыўся на аснове фразеалагізма на роўнай назе з кім (гл.) — недакладнай калькі з франц. м., стаўшы спалучацца з іншымі, чым яго папярэднік, дзеясловамі-суправаджальнікамі.

На руках насіць каго. Запазыч. з царк. — слав. м. Ужыв. са значэннямі ‘надта песціць каго-н.’ і ’высока цаніць каго-н., даражыць кім-н.’. Мікалай абяцанак-цацанак на руках насіць не даваў. Толькі песню „Выйдзі, каханая“ на жалейцы сваёй напяваў (Д.Бічэль-Загнетава. Буслянка). Гэтакі ў цябе муж! Каб у мяне гэтакі быў, ябна руках яго насіла (М. Лобан. Гарадок Устронь).

Выраз сустракаецца ў евангельскіх тэкстах, y Псалтыры, калі гаворыцца пра Ісуса і яго анёлаў („Анёлам сваім завяшчае цябе; і на руках панясуць цябе“). 3 царкоўных кніг выраз перайшоў ва ўсе славянскія мовы.