Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Паходзіць з мовы шаўцоў: капыл—‘кавалак дрэва ў форме ступні, на якім шавец робіць абутак’. Зыходная форма выразу — зробленыя на адзін капыл (гл.).

Набітасць рукі. Уласна бел. Вялікі вопыт, добры навык, спрактыкаванасць у чым-н. Цяжэй, калі чалавек лічыць за прызванне простую набітасць рукі, якая дазваляе без намаганняў зарыфмаваць пару лозунгаў і такім чынам «адгукнуцца» на сур'ёзную патрэбу грамадства, хоць яна не стала ўнутранай патрэбай аўтара (М. Лужанін. Роздум перад маладымі).

Назоўнікавае ўтварэнне на базе суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма набіць руку (на чым, y чым), які абазначае ‘ выпрацоўваючы навык, зрабіцца спрактыкаваным’.

На благі канец. Паўкалька з руск. м. (на худой конец). Пры найгоршых абставінах. Мы дарослыя… На благі канец будзем жыць y інтэрнаце або ў нас (У. Карпаў. Вясеннія ліўні).

Два кампаненты ў скалькаваным выразе — сэнсаўтваральныя: благі—суадносіцца з адпаведным словам у значэнні ‘дрэнны, кепскі’, a канец — y значэнні ‘завяршэнне, заканчэнне’. Аднак сума гэтых значэнняў усё роўна не тоесная з агульным сэнсам фразеалагізма.

На блізкую нагу быць, сысціся і пад. Уласна бел. Вельмі блізка, y блізкіх, сяброўскіх адносінах (быць з кім-н.). Праз пару мінут з хлопчыкам мы былі на блізкую нагу, а ў кірпатай жанчыны насцярожанасць рассеялася (А. Карпюк. Куды едзеш, хлопчык?).

Утварыўся на аснове сэнсава тоеснага фразеалагізма на кароткую нагу з кім (гл.): прыметнікавы кампанент заменены словам блізкі, якое тут выступае сэнсаўтваральным элементам фразеалагізма.

Піць на брудэршафт. Паўкалька з ням. м. (Brüderschaft trinken, літаральна «братэрства піць»). 3 правам дружыць і звяртацца адзін да аднаго на «ты». — Ой, што вы! — слаба запярэчыла Клава. — На брудэршафт звычайна п’юць мужчына з мужчынам (Б. Стральцоў. Між крутых берагоў).

Ужыванне назоўнікавага кампанента, запазычанага з ням. м., з прыназоўнікам на замацавалася, відаць, пад уплывам фразеалагізма на ты (з кім) (гл.).

На вагу золата. Калька з франц. м. (au poids de l’оr). Ужыв. са значэннямі ‘вельмі высока, дорага (цаніць, каштаваць і пад.)’ і ‘вельмі значны, каштоўны, цэнны’. Вы ж апрача ўсяго вогнетрывалую цэглу зможаце эканоміць. A яна, пэўна, на вагу золата каштуе? (У. Карпаў. Вясеннія ліўні). Цэмент у гады індустрыялізацыі быў на вагу золата (В. Макарэвіч. Цэмент і барозны).

Унутраная форма фразеалагізма ўсведамляецца выразна.

На ваду брахаць. Уласна бел. Бясконца многа піць, не могучы прагнаць смагу. Вобла — гэта добра. Але каб ад яе на ваду не брахаць (Я. Радкевіч. Сутокі дзён).

Склаўся, відаць, на аснове хадзячага аповеду. Ён занатаваны і ў названым вышэй рамане Я. Радкевіча. Начлежнікі сталі даваць печаную бульбу сабаку, закладваючы ў сярэдзіну яе драбок солі. «Той галодны, бульбіну глыне — і зноў чакае, калі дадуць. Наеўся нарэшце, a соль у страўніку растала і пачала смаліць. Ну, Шарык да вады. Пап’е, пап’е, a хочацца ўсё адно. Ужо і піць не можа, a смага паліць. Дык ён дабяжыць да рэчкі, хлебтане вады, болей не можа — і пачынае на ваду брахаць».

На валаску <ад чаго>. Агульны для ўсходнесл. м. У вельмі небяспечным становішчы (быць, знаходзіцца). Многа разоў маё жыццё было на валаску, але жыла нейкая дзіўная ўтўненасць, што мяне не заб’юць (У. Дамашэвіч. Хараство душы).

Утварыўся на аснове фразеалагізма вісець на валаску (гл.) y выніку ўсячэння яго дзеяслоўнага кампанента.

На валовай скуры не спішаш чаго. Уласна бел. Вельмі многа, y вялікай колькасці. На тую пару пасыпаліся прозвішчы ад пастухоў: «Рабы, Галдабыр, Касня…» Куды — на валовай скуры тых прозвішчаў не спішаш (Цётка. Міхаська).

Узнік праз супастаўленне са старажытным рукапісам, напісаным на пергаменце. Даўней, да вынаходства паперы, пісалі на спецыяльна апрацаванай скуры жывёлы, часцей гэта была валовая скура. Параўн.: «Калі яўрэі ўсім мястэчкам неслі ў сінагогу новую тору, спісаную па далёкай традыдыі на валовай скуры, Бурштэйн ішоў з гзтай самай блішчастай палачкай у першых радах» (П. Пестрак).

Наварыць піва. Агульны для бел., польск. (nawarżyć piwa), укр. (пива наварити) м. Распачаць складаную, непрыемную справу. — Ідзі ты наперад ды пакланіся яму… — Што ты мяне пасылаеш? Ты сам наварыў піва, сам і папівай здароў, я баюся (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта).

Паходзіць са свабоднага словазлучэння, y якім піва абазначала ‘пітво’. Даўней, як пісаў y 1856 г. С. Салаўёў, пітво («піва») варылі ў складчыну і на свята разам пілі яго. Гатаванне піва было далёка не простай справай.

На вастрыі нажа хадзіць. Відаць, калька з ням. м. (auf des Messers Schneide). У пастаяннай небяспецы для жыцця. Вось хлопцы ўчора вярнуліся. Два месяцы хадзілі на вастрыі нажа, a верхні чыгуначны мост узарвалі (Р. Няхай. Туман над стэпам).

Фразеалагізм успрымаецца як матываваны.

Навастрыць вушы. Гл. вастрыць (навастрыць) вушы.

На (ва) ўвесь дух. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. во весь дух, укр. скільки духу), абазначае ‘вельмі хутка’ і ўжываецца пры дзеясловах руху (бегчы, несціся і інш.). I адразу ўзяў разгон напрасткі хлапчына, на ўвесь дух імчыцца ён… (В.Вітка. Казка пра цара зубра).

Слова дух y гэтым фразеалагізме мае значэнне ‘дыханне, дых’, якое захавалася толькі ва ўстойлівых выразах (напрыклад: дух займае, перавесці дух). Першапачатковы сэнс выразу — ‘на ўсё дыханне, колькі хапае дыхання’.

На векі вечныя. Агульны для ўсходнесл. м. Назаўсёды, навечна. Зараз ачысціцца ад вайны тое месца, адкуль ён родам, дзе тыя пяць дзесяцін яго ўласнай на векі вечныя зямлі (К. Чорны. Семнаццаць год).

Вытворны ад фразеалагізма ва векі вякоў (гл.). Ужываючыся ў адмоўных сказах, выраз развіў y сабе значэнне ‘ніколі’. [Максім: ] Не зазнаць ужо мне на векі вечныя дабра і спакою са сваёй Папанейкай (Я. Купала. Прымакі).

Гаварыць на вецер. Калька з ням. (in den Wind reden) ці франц. (parler en l’аіr) м. (Гаварыць) дарэмна, упустую, безвынікова. Дзед Талаш гаварыў не на вецер. Вочы яго гарэлі неспакойным злавесным агнём і зачароўвалі Мартына, адбіралі яго волю (Я. Колас. Дрыгва).

У аснове фразеалагізма — уяўленне, што сказанае кім-небудзь падхопіць вецер і бясследна панясе кудысьці.

Навешванне лапшы на вушы каму. Уласна бел. Імкненне падмануць каго-н., падман. Каму ж патрэбна гэта хлусня, навешванне лапшы на вушы простым людзям? (Нар. воля. 4.03.1998).

Вытворны назоўнікавы фразеалагізм ад суадноснага дзеяслоўнага вешаць (навешваць, навешаць) лапшу на вушы (каму).