Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Лёд разбіты (паламаны). Калька з франц. м. (lа glасе еst готрuе). Ліквідаваны перашкоды (у адносінах паміж кім-н.). Лёд у чалавечых адносінах паламаны, недавер 'е зломана. Вылучэнства нікога ўжо не здзіўляла, не абурала (Х. Шынклер. Сонца пад шпалы).

Выраз успрымаецца як матываваны, пераносны.

Лёд чаго растае (растаў). Агульны для ўсходнесл. м. (руск. лед тает (растаял), укр. лід тане (розтанув). Знікае пачуццё чаго-н. (недаверу, непаразумення, адчужанасці і пад.). Радасць [Мікіты] усё ўзрастала, у меру таго як раставаў лёд недавер 'я ў сялянскіх сэрцах (Я. Колас. Адшчапенец).

Склаўся ўнутрыфразеалагічным спосабам на аснове выразу лёд разбіты (паламаны) — калькі з франц. м. (гл.).

Ліслівае (ласкавае) цяля. Уласна бел. Спрытны, дагодлівы чалавек, які ўмее пакарыстацца абставінамі. Ты не глядзі, што ён цяпер такім ласкавым цяляткам выглядае, ён яшчэ паспрабуе і кіпцюры выпусціць… (К. Крапіва. Пяюць жаваранкі).

Узнік з прыказкі Ліслівае (ласкавае) цяля дзвюх матак ссе.

Літара ў літару. Калька з руск. м. (буква в букву). Абсалютна дакладна, без адхіленняў (пісаць, паўтараць, выконваць і пад.). Ад яго патрабуецца толькі адно — выконваць літара ў літару тое, што яму загадалі, гэта значыць рабіць «вывераныя ўзгодненыя дзеянні» (А. Вярбіцкі. Інтэрв’ю).

Мяркуюць, што выраз узнік яшчэ да кнігадрукавання (XVI ст.) і напачатку дастасоўваўся толькі да перакладу з грэч. м. і да перапісвання богаслужэбных кніг. Гэты працэс патрабаваў ад перапісчыкаў выключнай дакладнасці і дбайнасці, пісьмовай перадачы тэксту літара ў літару.

Ліць (праліваць) кракадзілавы слёзы. Калька з ням. м., дзе складаны назоўнік Кгоkоdіlsträпеп абазначае ‘кракадзілавы слёзы’, а дзеяслоў vergіеbеп — ‘праліваць’. Сэнс фразеалагізма — ‘прытворна шкадаваць, няшчыра скардзіцца’. Самі паклалі міну; самі ўзарвалі, самі сфатаграфавалі… — Ой хітрыя, яшчэ кракадзілавы слёзы льюць… (Г. Васілеўская. Бывай, Грушаўка).

У аснове фразеалагізма — старажытнае павер’е, нібыта ў кракадзіла, калі ён есць сваю ахвяру, цякуць слёзы.

Лунаць у паднябессі (у надхмар'і). Недакладная калька з руск. м. (витать в облаках). Бясплённа марыць, не заўважаючы навакольнага. [Жлукта: ] Вось калі сатырык — ён зразу глядзіць у корань, а не лунае ў паднябессі, як некаторыя праменныя паэты (К. Крапіва. Мілы чалавек).

У аснове фразеалагізма — гіпербалізаваны вобраз. У руск. мову фразеалагізм трапіў як запазычанне з царк. — слав. м.

Лынды біць. Уласна бел. Гультаяваць, займацца нявартымі справамі; пасіўнічаць. Тут сем патоў з цябе выганяюць, а яны лынды біць будуць… (М. Лынькоў. Векапомныя дні).

Назоўнікавы кампанент гэтага фразеалагізма як асобнае слова ў літаратурнай мове не ўжываецца. Але яно ёсць у паўднёва-заходніх гаворках рэспублікі і выступае як стылістычны сінонім да слова ногі (напрыклад, у «Слоўніку беларускіх гаворак паўночна-заходняй часткі Беларусі і яе пагранічча»: схавай свае лынды, чуць цягне свае лынды). Зрэдку трапляецца і ў мастацкіх тэкстах — з тым самым значэннем і зніжанай афарбоўкай: «Ажно ляціць колькі падросткаў, адзін і сталы лынды распусціў» (Ядвігін Ш.); «…грэюць трыбухі і лынды» (А. Карпюк). Відаць, у паўднёва-заходніх гаворках і ўзнік фразеалагізм лынды біць. Тут ён абазначае амаль тое, што і ногі біць, толькі з больш зніжанай, асуджальнай экспрэсіяй і ўспрымаецца як матываваная моўная адзінка (напрыклад, у названым слоўніку: Дарма лынды збіў— ‘дарма схадзіў’) — У літаратурнай мове фразеалагізм стаў абазначаць не толькі ‘хадзіць без карысці, бадзяцца’, але і ‘гультаяваць, марна траціць час, пасіўнічаць’.

Людзьмі звацца. Уласна бел. Быць свабоднымі, незалежнымі, шчаслівымі. I на гэты раз В. Адамчык расказвае пра жыццё жыхароў Заходняй Беларусі, пра тых, хто імкнуўся «людзьмі звацца» і за гэта змагаўся (Г. Пашкоў. Абсягі літаратурнага года).

Крылаты выраз з верша Я. Купалы «А хто там ідзе?»:

Лягчэй на паваротах. Агульны для ўсходнесл. м. Будзь асцярожны ў выказваннях ці ўчынках. — Таты з папругай няма на цябе. Каб узяў галаву паміж ног ды ўсыпаў добры перабор… — Ну, ну; лягчэй на паваротах (Я. Брыль. Птушкі і гнёзды).

Склаўся, напэўна, на аснове свабоднага словазлучэння, якое ў маўленні шафёраў ужываецца з прамым значэннем.

Ляжаць пад сукном. Агульны для ўсходнесл. м. Заставацца без увагі, без разгляду, рэалізацыі. Затым я напісаў заяву… Але заява ляжыць пад сукном. Калі ласка, дапамажыце разабрацца (Звязда. 7.06.1987).

Узнік у выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, звязанага з даўнейшай судовай практыкай, калі тыя ці іншыя заявы, прашэнні знарок адкладваліся на доўгі час і ляжалі пад сукном, якім засцілаўся стол чыноўніка.

Ляжачага не б’юць. Агульны для ўсходнесл., а таксама польск. (leżącego się nіе bijе), балг. (легнал човек не се бие) м.: параўн. у чэшск.: k zеmі згаzепеhо nеbij. Ужыв. са значэннем ‘таго, хто трапіў у бяду, не караюць’. З кучы трупаў каля машын выцягнулі аднаго жывога… Ён, бачыце, не толькі не фашыст, а нават і не немец… Прыгадаў нават тое, што бацькаўшчына яго, Італія, ужо не ваюе супроць Расіі і што яму вельмі б хацелася жыць… Ну, чорт з табой, ляжачага не б'юць (Я. Брыль. Нёманскія казакі).

Першапачаткова гэта было правіла кулачнай бойкі, якое ведалі яшчэ ў старажытныя часы. Правіла часам парушалі, таму пра яго даводзілася нагадваць. Напрыклад, ва «Указе» (1726) Пятра II гаворыцца, што калі хто ўпадзе, то каб ляжачых не білі.

Ляйчына пад хвост папала каму. Агульны дляўсходнесл. м. (руск. вожжа (шлея) под хвост попала, укр. вожжина (віжка) під хвіст попала (потрапіла). Хто-н. вядзе сябе неўраўнаважана, праяўляе ўпартасць, самадурства. Ну, то што там у цябе з жонкай? Расказвай. Што там ёй ляйчына зноў пад хвост папала? (В. Макоўскі. Бацькава слова).

Фразеалагізм «конскага паходжання». Пад канцом кораня конскага хваста ёсць вельмі адчувальнае, не пакрытае шэрсцю месца. Калі да яго дакрануцца ляйчынай, конь не знаходзіць сабе месца, імчыць што ёсць духу. Параўн. у байцы К. Крапівы «Стары і Малады», дзе адзін конь ушчувае другога: «Разумны ты ды малайчына да той пары, пакуль ляйчына не пападзе табе пад хвост, ну, а тады — панёс, ці з плугам будзеш ты, ці з возам, — і дзе твой дзенецца ўвесь розум!»

Лямант у пустыні. Гл. <марны> лямант (голас) у пустыні.

Ля разбітага карыта. Няпоўная калька з руск. м. (у разбитого корыта). Ужываецца са значэннем ‘ні з чым, страціўшы ўвесь ранейшы набытак’: — То колькі маўчаць?! — азвалася ўжо трэцяя бабка, што таксама засталася ля разбітага карыта (А. Карпюк. Вершалінскі рай).

Крылаты выраз з «Казкі пра рыбака і рыбку» (1835) А. С. Пушкіна. Словазлучэнне выкарыстоўваецца ў казцы спачатку з прамым значэннем, калі расказваецца, як залатая рыбка выканала першае жаданне прагнай старой: замяніла ёй разбітае карыта на новае. У канцы казкі словазлучэнне адначасова набывае і вобразны, пераносны сэнс: багацце знікла, старая засталася з разбітым карытам.

Ляцець (паляцець) у тартарары. Агульны для ўсходнесл. м. Змяняцца карэнным чынам, развальвацца, гінуць. Можа б, [паручнік] жыў так і далей, калі б не вайна, не гэтая рэвалюцыя, калі ўсё ранейшае паляцелаў тартарары (В. Быкаў. Перад канцом).

Назоўнікавы кампанент, неўжывальны па-за фразеалагізмам, з’яўляецца формай він. скл. мн. л. ад тартар — назоўніка, запазычанага з грэч. м., якім, паводле міфалогіі, называлася тая частка падземнага царства, дзе знаходзіцца пекла і куды пасля смерці перасяляліся грэшнікі. У Тартар скінуў Зеўс тытанаў, якія пачалі былі барацьбу з ім за авалоданне небам. Лічыцца, што на аснове гэтых уяўленняў і склаўся фразеалагізм.

М