Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Узнік у выніку пераасэнсавання матэматычнага састаўнога тэрміна, вядомага яшчэ ў старажытнасці як задача: пабудаваць пры дапамозе лінейкі і цыркуля квадрат, роўнавялікі зададзенаму кругу. Спробы рашыць гэту задачу не мелі поспеху, пакуль у 1882 г. не было канчаткова даказана, што гэта ніяк немагчыма.

Кветкі з чужых палёў. Уласна бел. Запазычаныя з іншых прац матывы, вобразы, думкі і іх выражэнне. Ні ў адным з іх [вершаў М. Танка на запазычаныя матывы] мы не заўважаем залежнасці, наадварот — тэма, матыў змяняюць самую сваю прыроду, урастаюць у нашу глебу не кветкамі з чужых палёў, а жывымі кветкамі нашай роднай паэзіі (В. Вітка. Далягляды слова).

Паходзіць ад назвы зборніка (1928) Ю. Гаўрука, куды ўвайшлі пераклады з твораў англійскай, нямецкай, французскай, італьянскай і польскай паэзіі. Намёк на перакладчыка і яго зборнік знаходзім у паэме К Крапівы «Хвядос — Чырвоны нос»: «Пра яго яшчэ трапалі, што ён жыў „з чужых палёў“, а сваё было ў папары».

Кесарава кесараві. Запазыч. з царк. — слав. м. Кожнаму належнае, тое, чаго заслужыў хто-н. Я хацеў бы прасіць вас, калега, пазнаёміць мяне з вашай грамадою, бо трэба, як кажуць, аддаць кесарава кесараві (Я. Колас. На ростанях).

Паводле Евангелля (Матфей, 22,15–21), пасланцы фарысеяў, праціўнікаў Ісуса, правакацыйна спыталіся ў яго пры натоўпе, ці дазваляе хрысціянская рэлігія плаціць падаткі кесару — рымскаму імператару. У Іудзеі, тады калоніі Рыма, ужываўся дынарый з адбіткам на ім кесара. Паказаўшы на гэты адбітак і надпіс на манеце, Ісус сказаў: «Аддавайце кесарава кесараві, а Божае Богаві».

Ківаць на Пятра. Запазыч. з руск. м., крылаты выраз з байкі І. А. Крылова «Люстэрка і Малпа», у маралі якой гаворыцца (пераклад М. Клімковіча):

Выраз абазначае ‘звальваць віну на іншага’. Ім добра гаварыць, таварыш Варонін, калі ў іх станцыя пад бокам!.. А табе… Што? Ды хто з вамі тыкаецца? Гэтая сам сабе… Я не ківаю на Пятра, я толькі гавару, што імы неў бога цялятка ўкралі… (Я. Брыль. Апошняя сустрэча). На аснове гэтага выразу развілася прыказка Іван ківае на Пятра са значэннем ‘адзін звальвае віну на другога’: «А там адмаўляюцца: маўляў, да нас гэты бальшак не мае ніякага дачынення. Райвыканком таксама захоўвае поўнае маўчанне. Вось і атрымліваецца, што Іван ківае на Пятра, а дарога як ляжала ў калдобінах, так і ляжыць» (Звязда).

Кідацца словамі. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. бросаться словами, укр. кидатися словами). Безадказна, неабдумана гаварыць што-н. Я, таварыш Варонін, словамі не кідаюся… І вы на мяне, калі ласка… (Я. Брыль. Апошняя сустрэча).

Выраз з агульным аналітычным значэннем. Абодва кампаненты — сэнсаўтваральныя: кідацца суадносіцца з пераносным значэннем ‘не даражыць кім-, чым-н.’ (кідацца такімі сябрамі, кідацца грашамі), а слова — з вытворным значэннем ‘фраза, выказванне’ (зрэдку перакідваліся словам).

Кідаць (кінуць) камень (каменьчык, каменьчыкі) у агарод чый, каго. Калька з франц. м. (jеtеr dеs ріеrrеs dаns lе jаrdіn dе qn). Рабіць неадабральны намёк у чый-н. адрас. Я ведаю, Стаўроў ты маеш права кінуць камень у мой агарод за мінулае. Не чапаючы Марыі, я скажу: я сапраўды апусціўся ў той час (У. Караткевіч. Нельга забыць).

Узнік у выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, звязанага са зласлівым звычаем кідаць у агарод свайго ворага каменне, каб зрабіць зямлю нязручнай для апрацоўкі.

Кідаць (кінуць) пальчатку каму, чаму. Калька з франц. м. (jеtеr lе gаnt). Уступаць у барацьбу з кім-, чым-н., рабіць рашучы выклік каму-, чаму-н. Чаго гэта Малец ад мяне хоча? Будзьце сведкамі, што яшчэ адна абраза — і я кідаю яму пальчатку (У. Дамашэвіч. Студэнты апошняга курса).

Утвораны ў выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, звязанага з сярэдневяковым заходнееўрапейскім звычаем. Сеньёр, устанаўліваючы васальную залежнасць рыцара, уручаў яму пальчатку. Калі васал адмаўляўся служыць сеньёру, то кідаў яму пальчатку. У далейшым звычай распаўсюдзіўся і сярод рыцараў. Выклікаючы праціўніка на дуэль, рыцар кідаў перад ім сваю пальчатку. Калі праціўнік паднімаў яе, то гэта азначала, што выклік прыняты.

Кідаць (кінуць) у твар каму, каго што. Калька з франц. м. (jеtеr а́́ lа fасе dе qn). Гаварыць рэзка і адкрыта, не ўтойваючы. На канцы размовы, прыціскаючы на кожным слове, кінуў у твар дачцэ: — Калі толькі праўду мелюць, дык глядзі, каб я больш пра гэта не чуў і табе не казаў (Р. Мурашка. Сын).

На аснове скалькаванага выразу развіўся варыянт кідаць (кінуць) у вочы каму, каго што: Моладзь выбягала наперад і ў вочы паліцыянтаў кідала гэтыя воклічы (Ц. Гартны. Сокі цаліны).

Кідаць (кінуць) якар дзе. Агульны для ўсходнесл. м. Спыняцца, уладкоўвацца дзе-н. на пастаяннае жыхарства. Са мною было так: дзе служыў, там і кінуў якар, дадому не паехаў (М. Кусянкоў. Жар пад прыскам).

Утварыўся ў выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, якое ўжываецца ў маўленні маракоў. Параўн.: «Адзін раз летам у бухце кідаў якар цеплаход» (А. Крыга).

Кідаць цень на каго, на што. Калька з франц. м. (jеtеr unе оmbrе). Ужыв. з двума значэннямі: ‘азмрочваць што-н.’ і ‘чарніць, пляміць каго-н. ці што-н.’. Непрыемна зрабілася ад думкі, што Поля шкадуе яго… Такое шкадаванне як бы кідала цень на іх дружбу, як бы прыніжала яе (І. Шамякін. Атланты і карыятыды); Чым можна будзе, памагу. Але кожная сустрэча можа кінуць цень на ваша добрае імя. Гэта ж вёска… (С. Грахоўскі. Ранні снег).

Гэтыя значэнні развіліся ў выніку двухразовай метафарызацыі зыходнага значэння, уласцівага адпаведнаму свабоднаму словазлучэнню. У вобразнай аснове фразеалагізма выразны намёк: цень засланяе прадметы ад святла, зацямняе іх. Параўн.: «Самая доўгая галіна кідала цень на падаконнік» (У. Рубанаў).

Кінуць камень у каго. Паўкалька з царк. — слав. м. (верзити камень). Асудзіць, ачарніць, абвінаваціць каго-н. Дзіця будзе мець хлеб, вопратку і калі вырасце, то на свой розум хай робіць, як хоча. Можа, ён захоча кінуцьу нас камень… I тады хай яго судзіць бог і добрыя людзі (Э. Самуйлёнак. Будучыня).

Узнікненне фразеалагізма звязана са звычаем караць смерцю, «забіваючы камянямі», які быў у старажытнай Іудзеі. Выраз непасрэдна паходзіць з евангельскай прытчы (Іаан, 8, 77). Аднойчы кніжнікі і фарысеі прывялі Ісусу Хрысту на расправу жанчыну, якую абвінавачвалі ў распусце, але «ён нават галавы не падняў на іх… Толькі сказаў: „Каго вы, людзі, судзіце?! Ану, кіньце ў яе камень той, хто без граху!“ I ніхто… не кінуў» (А. Карпюк). У помніках старажытнай беларускай пісьменнасці яшчэ адчуваецца жывая сувязь фразеалагізма з крыніцай яго ўзнікнення; напрыклад, у «Гістарычна-палемічным даследаванні пра пачатак і распаўсюджанне Уніі ў Літве і Заходняй Русі…» (1600–1605): «А тамъ же отъ местъ разные на нихъ скарги чинено до митрополита, который бы моглъ первшый камень кинути, по евангелскому слову».

Кінуць камень у агарод чый, каго. Гл. кідаць (кінуць) камень у агарод чый, каго.

Кінуць косць каму. Запазыч. з руск. м. Даць зачэпку для спрэчак, сваркі. Кінуў людзям косць, а сам у кусты. Так выходзіць? (К. Крапіва. Брама неўміручасці).

Выраз паходзіць з байкі І. А. Крылова «Сабачая дружба», дзе спачатку выкарыстаны як пераменнае, свабоднае словазлучэнне, а затым, у маралі, з метафарычным сэнсам. У байцы гаворыцца, як Палкан і Барбос кляліся адзін аднаму ў вечнай дружбе (пераклад К. Крапівы):

Кінуць пальчатку каму, чаму. Гл. кідаць (кінуць) пальчатку каму, чаму.

Кінуць у вочы каму, каго што. Гл. кідаць (кінуць) у твар каму; каго што.

Кінуць у твар каму, каго што. Гл. кідаць (кінуць) у твар каму, каго што.

Кінуць якар дзе. Гл. кідаць (кінуць) якар дзе.

Кісларод перакрыты каму, чаму. Агульны для бел. і руск. м. Створаны неспрыяльныя ўмовы для чыёй-н. дзейнасці. Ад абразы, паклёпаў балюча ўздымацца, перакрыты надоўга калі кісларод (Нар. воля. 4.04.1997).

Структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ, фразеалагізм утварыўся на аснове суадноснага дзеяслоўнага перакрыць кісларод каму, чаму (гл.).