Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Мяркуюць, што выраз утвораны на аснове старажытнага назоўніка лихва (ад прыметніка лихь ‘лішні, астатні’), які абазначаў працэнты, лішкі пры грашовых аперацыях.

Злоба дня. Запазыч. з царк. — слав. м. Тое, што прыцягвае ўвагу, займае, цікавіць усіх у дадзены момант. Паўлюк Трус працаваў у штодзённай ггрэсе, актыўна жыў «злобай дня» (К. Чорны. Думкі пра Паўлюка Труса).

Выток фразеалагізма — Біблія, дзе (Матфей, 6, 34) ёсць радок: «Довлеет дневи злоба его», г. зн. ‘хапае для кожнага дня сваёй турботы’; злоба — ‘турботы, клопат’.

Злы геній чый. Паўкалька з франц. м. (mаuvаіs gènіе). Чалавек, які аказвае на каго-н. дрэнны ўплыў, прыносіць каму-н. шкоду, зло. [Сухадольскі:] Можа, і я часамі глядзеў на рэчы тваімі вачамі. [Антаніна Пятроўна: ] Злы геній твой (К. Крапіва. Зацікаўленая асоба).

Выток фразеалагізма — старажытнарымская міфалогія. У ёй геніем называлі духа, які кіруе чалавекам, яго думкамі і дзеяннямі. Лічылася, што ёсць два геніі: добры і злы. Апошні штурхае чалавека на дрэннае.

Змаганне з ветракамі. Гл. вайна (бітва, змаганне) з ветракамі.

Змагацца з ветракамі. Гл. ваяваць (змагацца) з ветракамі.

З малаком маці (мацеры). Уласна бел. З дзіцячага ўзросту, з самых ранніх гадоў (атрымліваць, успрымаць і пад.). Я з малаком мацеры атрымаў людскую прывычку, хоць часам і нявінна, хітраваць (К. Чорны. Хвоі гавораць).

Склаўся як акалічнасна-прыслоўны выраз на аснове дзеяслоўнага ўсмоктваць з малаком маці што (гл.). Адарваўшыся ад дзеяслоўнага кампанента і захаваўшы «долю» семантыкі ўсяго фразеалагізма, выраз стаў спалучацца з іншымі дзеясловамі поўнага лексічнага значэння (давацца, атрымліваць і г. д.).

З малатка. Калька з ням. м. (untеr dеn Натmеr). Ужыв. пры дзеясловах пайсці, прадаць, пусціць і абазначае ‘з публічнага торгу’ Пагражалі яшчэ да дуэлі пусціць маёнтак Якубовіча з малатка (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім).

У Германіі (XIV ст. і пазней) практыкаваўся аўкцыённы продаж маёмасці, рэчаў. Калі за тую ці іншую рэч пакупнік прапаноўваў найвышэйшую суму, ударам малатка аб’яўлялі, што рэч прададзена.

З месца ў кар’ер. Агульны для ўсходнесл. м. Адразу ж, без адцягвання. Здаецца, мая парада пайшла вам на карысць. Вырашылі быць дзёрзкім з месца ў кар’ер (К. Крапіва. Проба агнём).

Паходзіць з мовы кавалерыстаў, дзе словам кар’ер называюць самы хуткі бег каня і дзе спалучэнне з месцаў кар’ер, звычайна ўжываючыся з дзеясловам узяць, мае значэнне ‘адразу перайсці на галоп’. Параўн. ужыванне спалучэння з прамым значэннем слоў: «Конь пад афіцэрам узвіўся на дыбы, пераступіў заднімі нагамі і гупнуў на зямлю пярэднімі — у той бок галавою, куды ім трэба было ехаць, і з месца ўзяў у кар’ер» (П. Місько).

З месяца зваліўся. Гл. з неба (з месяца) зваліўся.

З мірам. Запазыч. з царк. — слав. м. Значэнне фразеалагізма ‘без пакарання, мірна’рэалізуецца пры дзеясловах адпусціць, пакінуць і інш. Проста запрасіў [местачковы ўраднік] да сябе… і сказаў: «Вось што, падпольны дарэктар!.. Будзем шукаць другога…» I адпусціў мяне з мірам (М. Гарэцкі. Віленскія камунары).

Выйшаў з той жа евангельскай прытчы пра жанчыну, абвінавачаную ў распусце, што і фразеалагізм кінуць камень (гл.). Хрыстос адпусціў жанчыну, сказаўшы ёй: «З мірам!» Фразеалагізм неаднаразова сустракаецца ў помніках старажытнай беларускай пісьменнасці, напрыклад у такіх, як «Хаджэнне дзяка Ігнація Смальняніна ў Царград і Іерусалім» (XIV ст.), «Юдзіф» Ф. Скарыны (1519), «Дыярыуш» А. Філіповіча (XVII ст.).

З міру па нітцы збіраць, сабраць. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. с миру по нитке, укр. з міру по нітці). Ад усіх патроху. Гойдаючы малое, яна заўважала рукі, што працягвалі ёй белую хусцінку: «Калі ласка». Нехта прынёс пялёнку, нехта — кавалак марлі. 3 міру па нітцы… (С. Шыдлоўская. Звычайны лёс).

Паходзіць з прыказкі З міру па нітцы — голаму сарочка, сэнс якой — ‘ад усіх патроху — і атрымаецца нешта значнае, адчувальнае для каго-н. аднаго’. Мір — агульнае для ўсходнесл. м., цяпер ужо ўстарэлае слова са значэннем ‘сельская грамада’. Яно захавалася ў фразеалагізме ўсім мірам, у прыказцы Што будзе міру, тое і бабінаму сыну.

З мухі зрабіць слана. Калька з грэч. м. Занадта перабольшыць што-н., надаць чаму-н. нязначнаму вялікае значэнне. Ведаю я вашы жаночыя страхі. Вашу бязглуздую рэўнасць. З мухі можаце зрабіць слана (І. Шамякін. Выгнанне блудніцы).

Звычайна аўтарам гэтага выслоўя лічаць старажытнагрэчаскага пісьменніка Лукіяна, аднак яно існавала яшчэ да Лукіяна і толькі ім упершыню выкарыстана ў сатыры «Пахвала мусе» як гатовы народны выраз. Пра гэта сведчаць апошнія радкі сатыры, у якіх гаворыцца, што аўтар перапыняе сваё слова, каб не падумалі, быццам ён, «паводле прыказкі, робіць з мухі слана».

Змяніць пласцінку. Гл. мяняць (змяніць, перамяніць) пласцінку.

Змяю гадаваць на сваіх грудзях. Калька з лац. м. (vірегаm sub аlа nutrісаге — змяю за пазухай (пад пахай) выгадаваць). Клапаціцца пра чалавека, які пасля адплачвае няўдзячнасцю. Пад плотам знайшоў я цябе, сіратою ўзяў, думаў, за сына роднага будзе, ажно змяю гадаваў на сваіх грудзях… (В. Каваль. Дзень палымнее). Фразеалагізм выкарыстоўваецца і ў форме прыгрэць змяю на сваіх грудзях: Вось рабі людзям дабро!.. Прыгрэеш змяю на сваіх грудзях, а яна цябеўкусіць. Ці кепска жылосяў мяне Салаўю?.. А вось і аддзякаваў! (З. Бядуля. Салавей). Гэты варыянт — калька з франц. м. (гесhаuffеr uп sегрепt dаns sоп sеіп).

Фразеалагізм склаўся на аснове байкі Эзопа «Селянін і Змяя»: селянін падабраў скарчанелую змяю і паклаў за пазуху, а тая, адагрэўшыся, укусіла яго.

Змяя падкалодная. Гл. гадзіна (змяя) падкалодная.

Знайсці агульную мову з кім. Гл. знаходзіць (знайсці) агульную мову з кім.

Знайшлася агульная мова ў каго, з кім. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. нашелся общий язык, укр. знайшлася спільна мова). Хто-н. дасягнуў поўнага паразумення, дамовіўся з кім-н. З Паходнем у яе знайшлася агульная мова, Васіліне падабаўся гэты малады старшыня калгаса з яго энергіяй і смеласцю планаў, пра якія яны не раз гаварылі (Т. Хадкевіч. Даль палявая).

Утварыўся на аснове дзеяслоўнага фразеалагізма знаходзіць (знайсці) агульную мову з кім (гл.). Структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ.

Знайшоў(-шла, — шлі) сякеру (тапор) пад (за) лаўкай. Агульны для бел. і ўкр. (знайшов сокиру під (за) лавкою) м. Выказванне іранічных адносін да таго, хто робіць ці гаворыць што-н. недарэчнае або ўсім вядомае і лічыць гэта сваёй знаходкай ці выйсцем з пэўнага становішча. — Грошы дзе? — Ляжаць на тэлевізары. — Знайшла тапор пад лаўкай. То — не нашы, то бацькавы. Мы беднякі, дочачка (Л. Калодзежны. Водар палыну).

Выраз адлюстроўвае рэаліі ранейшага паўсядзённага жыцця сялян. Як пісаў М. Федароўскі, «беларус мае звычай тапор вострым канцом закладваць у шчыліну паміж лаўкай і сцяной». У «Зборніку беларускіх прыказак» І. І. Насовіча фразеалагізм атрымаў звужанае тлумачэнне: «Кажуць у доказ зладзюжку, які апраўдваецца, што знайшоў зніклую рэч».

Знаходзіць (знайсці) агульную мову з кім. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. находить общий язык, укр. знаходити спільну мову). Дасягаць поўнага паразумення; дамаўляцца. [Шуфт: ] Мы даём вам час абдумаць становішча. Спадзяёмся, што мы з вамі знойдзем агульную мову (К. Крапіва. З народам).