Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Утварыўся ў выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, прамое значэнне якога — ‘загнуўшы рукавы, падняць іх вышэй, каб было больш зручна працаваць’. Параўн.: «Максім праз цэлы дзень, закасаўшы рукавы, гваздае малатком па распаленым іскрыстым жалезе» (П. Пестрак).

Закідаць шапкамі каго. Запазыч. з руск. м. Лёгка і хутка перамагчы каго-н. Ніхто не верыўу тое, хаця пан Дульчыц і крычаў, што шваба палякі шапкамі закідаюць (К. Каліна. Крылаты конь).

Лічаць, што выраз склаўся ў перыяд руска-японскай вайны (1904–1905), на пачатку якой нацыяналістычная прэса насміхалася з японскага войска, запэўнівала народ, што вораг лёгка і хутка будзе пераможаны. У аповесці Л. Калюгі «Нядоля Заблоцкіх» расказваецца, што, калі пачалася гэта вайна, валасны пісар аб’явіў, каму з баркаўчан трэба ісці «ў войска японцаў біць». «Канечне, тады рускаму цару, — як пісар казаў, — хацелася японцаў шапкамі закідаць, а то яму тады перад другімі царамі будзе не гонар. Гэта слова залавілі баркаўчане, а далей пісаравай мовы яны добра не разабралі — надта ж хуценька гаварыў: ці тыя шапкі будуць казённыя ў войску даваць, ці свае з дому браць трэба — не ведалі… На аднаго японца іх трэба незлічоны лік, а дзе тых шапак на цэлае войска набярэшся?!..Ажно тут і па вайне было. Не сабраў цар шапак, колькі яму трэба было. Паглядзеў на японцаў — шмат падлаў сабралася. Нічога ім не зробіш. Не памаглі краўцы шапачнікам і не нашылі тых шапак, колькі на вайну трэба было».

Закідванне шапкамі каго. Уласна бел. Лёгкая і хуткая перамога над кім-н. На нагрэтых панэлях расфуфыранага Неўскага панясліся задзёртыя выгукі наконт закідвання шапкамі «праціўнае немчуры» (Ц. Гартны. Сокі цаліны).

Утвораны на аснове суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма закідаць шапкамі (гл.).

Закідваць (закінуць) вуду (вудачку). Агульны для ўсходнесл. м. Асцярожна намякаць на што-н. з мэтай высвятлення абставін, выведвання чаго-н. — Ты да нас у хаўрус ідзі, дык мы дарэмна табе змалоцім, — закінуў Юзік вуду. — Прымі без грошай, дык пайду. — Без грошай, бач, малатарні не даюць (К. Крапіва. Мядзведзічы).

Паходзіць з маўлення рыбакоў. Пры пераасэнсаванні адпаведнага словазлучэння актуалізацыю атрымала патэнцыяльная, мэтавая сема гэтага словазлучэння (рыбак закідвае вудачку, каб разведаць, ці будзе клёў). Параўн. ажыўленне ўнутранай формы фразеалагізма і развіццё на яго вобразнай аснове метафарычнага кантэксту: «Змяшчаючы яго [першы акт п’есы] у друку, я ўжыў некаторую аўтарскую хітрасць: мне хацелася закінуць вудачку і паглядзець, ці торкне на маю прыманку які-небудзь тэатральны лешч» (Я. Колас).

Закідваць (закінуць) наперад. Уласна бел. Рабіць які-н. прадбачлівы, апераджальны ход з надзеяй мець потым ад гэтага пэўную карысць для сябе. Андрэй — наш. Свой. Яго грошы нам з табой яшчэ спатрэбяцца. Як казала мая маці: закідвай наперад… Мяккі кут купіў? Не. I не купіш. Без Андрэя (І. Шамякін. Губернатар).

Паходзіць з прыказкі Кінь (закінь) наперад — знойдзеш ззаду, якая мае сэнс ‘калі зробіш каму-н. ласку, то і табе адплацяць тым самым’.

Закладваецца фундамент (асновы) чаго. Агульны для ўсходнесл. м. Даецца пачатак чаму-н., ствараецца тое, што з’яўляецца зыходным для чаго-н. Пабываўшы на Лепельшчыне ў гэту гарачую пару; я ўбачыў як закладваецца фундамент шчодрага гектара (Звязда. 30.04.1986).

Структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ, выраз утварыўся на аснове дзеяслоўнага фразеалагізма закладваць фундамент чаго (гл.).

Закладваць (закласці) за гальштук (за каўнер). Калька з франц. м. (s’еn jеtеr un соuр dеrrіèrе lа сгаvаtе, літаральуа «закладваць глыток за гальштук»). Выпіваць, напівацца п’яным. Менавіта цяпер Лупека зразумеў чаму дырэктар Будзянскай школы, як бы ні закладваў за каўнер, ніяк не мог вызваліцца з дырэктарскага крэсла (П. Палітыка. Свой чалавек).

Фразеалагізм успрымаецца як матываваны, з іранічным падтэкстам у кампанентах за гальштук.

Закладваць (закласці) фундамент (асновы) чаго. Агульны для ўсходнесл. м. Ствараць тое, што з’яўляецца зыходным, пачатковым, асноўным для чаго-н. Першы Інтэрнацыянал заклаў фундамент міжнароднай арганізацыі рабочых для падрыхтоўкі іх рэвалюцыйнага націску на капітал (Настаўн. газ. 26.09.1984).

Узнік у выніку пераасэнсавання аднайменнага састаўнога тэрміна, звязанага з будаўніцтвам.

Закладка фундаменту чаго. Уласна бел. Стварэнне таго, што з’яўляецца зыходным, пачатковым, асноўным для чаго-н. Дапамагаць пісьменніку трэба часам пры самой закладцы фундаменту новага твора (Я. Колас. Аб літаратурнай працы).

Назоўнікавае ўтварэнне на аснове суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма закладваць фундамент чаго (гл.).

Заключны акорд. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. заключительный аккорд, укр. прикінцевий акорд). Тое, чым завяршаецца што-н. Яшчэ з большым натхненнем, з большым пафасам дэкламаваў ён [паэт] заключны акорд… (Я. Колас. «Трыумф»).

Склаўся ў выніку пераасэнсавання адпаведнага тэрміналагічнага словазлучэння, якое ўжываецца ў маўленні музыкантаў.

Закон(-ы) не пісаны каму, для каго. Агульны для ўсходнесл. м. Хто-н. не лічыцца з агульнапрынятымі правіламі, нормамі паводзін. Перасмешнікам закон не пісан (М. Гроднеў. Радня). Дырэктар меў славу рызыкоўнага чалавека, яму, як кажуць, законы не пісаны (Я. Скрыган. Дакументальная рэвізія).

Выраз паходзіць з прыказкі Дурному закон не пісан, у складзе якой меў тое ж значэнне. Як і ў прыказцы, кіруе давальным склонам. Іншая сінтаксічная сувязь (фразеалагізм + для каго) — пазнейшае развіццё спалучальнасці з кантэкстам: «Для Парфена, кажуць, законы не пісаны» (І. Чыгрынаў).

Закопваць (закапаць) <свой> талент у зямлю. Паўкалька з руск. м. (зарывать (свой) талант в землю). Губіць свае здольнасці, не даваць ім развівацца. Магчыма, што я калі-небудзь буду славутым артыстам, калі зараз свой талент не закапаю ў зямлю (І. Сяркоў. Мы — хлопцы жывучыя).

Склаўся на аснове евангельскай прытчы (Матфей, 25, 15–30). Адзін багаты чалавек, ад’язджаючы ў далёкія краіны, даў аднаму свайму рабу пяць талантаў (буйных грашовых адзінак), другому — два, трэцяму — адзін. Вярнуўшыся, гаспадар даведаўся, што першыя два рабы ўклалі свае грошы ў розныя выгадныя справы і атрымалі значны прыбытак. Трэці ж сказаў, што ён закапаў атрыманы талант у зямлю. Гаспадар пахваліў першых двух і зганіў трэцяга.

Закрануць за жывое каго. Агульнаслав. (руск. задеть за жывое, укр. зачепити за живе, польск. dotknąć dо żywago, чэшск. tіt do zіvеhо, серб. — харв. дирнути у живац і г. д.). Ужыв. са значэннямі: 1) моцна ўсхваляваць, зачапіўшы што-н. важнае, балючае, 2) падзейнічаць на самалюбства, гордасць. Князь закрануў нас за жывое. Хацелася спрачацца, біцца… (А. Карпюк. Данута). Піліп быў чалавек гарачы, і панская абраза закранула яго за жывое (А. Якімовіч. Цяжкі год).

Паходзіць са свабоднага словазлучэння закрануць за жывое, якое спачатку мела больш поўную форму закрануць за жывое мяса і канкрэтны сэнс — «параніць, — як піша У. Даль, — пры стрыжцы ногцяў або зразанні мазаля». У сучаснай літаратурнай мове, з забыццём першапачатковай вобразнасці фразеалагізма, у ім развіліся трывальныя формы дзеяслоўнага кампанента і яго лексічная варыянтнасць: за жывое кранае (Б. Сачанка), брала за жывое (А. Пальчэўскі), забрала за жывое (К. Крапіва), узяло за жывое (М. Зарэцкі).

За круглым сталом. Калька з англ. м. (rоund tаble). З роўнымі правамі, на роўных умовах (сустракацца, вырашаць і пад.) Безумоўна, здараліся зрэдку бытавыя непаразуменні, але ўсе канфлікты мы вырашалі, як кажуць дыпламаты, за круглым сталом (І. Шамякін. Палёт над Палессем). Параўн. кантэкст, дзе фразеалагізм адначасова ўспрымаецца і як свабоднае словазлучэнне: За круглым сталом не сядзець мне ніколі: занадта гарачы з мяне дыпламат (П. Панчанка. Тым, хто за акіянам).

Паходзіць з кельцкага народнага падання пра караля брытаў Артура (V–VI стст.). Усе рыцары адчувалі сябе ў караля як роўныя між роўных; на банкетах кароль і рыцары сядзелі за вялікім круглым сталом, па чарзе мяняючыся месцамі.

Закручванне гаек. Агульны для ўсходнесл. м. Павышэнне патрабаванняў, узмацненне строгасці. І ў тагачасным жыцці, і ў літаратуры таксама неаднойчы сустракаліся такія псеўдарэвалюцыянеры, аматары закручвання гаек і іншых рызыкоўных эксперыментаў, якія аб’ектыўна толькі шкодзілі вялікай рэвалюцыйнай справе (Дз. Бугаёў. Майстэрства драматурга).

Вытворны назоўнікавы фразеалагізм ад суадноснага дзеяслоўнага закручваць гайкі каму (гл.).

Закручваць (закруціць) гайкі каму. Агульны для ўсходнесл. м. Павышаць патрабаванні да каго-н., узмацняць строгасць. [Марыя Кірылаўна: ] Сам Калібераў прыехаў. Зараз у хату наскочыць. [Лёня: ] Закручваць тату гайкі? (А. Макаёнак. Выбачайце, калі ласка).