Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Выраз з аднайменнай байкі (1927) К. Крапівы, у якой гаворыцца, як жаба, сеўшы ў каляіну, рашыла перавярнуць воз. Але: «Тут колам — хрась! I кроў і гразь… Пад кола, жаба, не падлазь». Выраз з намёкам на байку, адкуль ён паходзіць, і без намёкаў выкарыстаны ў творах І. Гурскага, А. Жука, С. Кліменценкі, Л. Прокшы, М. Чавускага і інш., напрыклад: Партыя цяпер апынулася ў ролі жабы ў каляіне (ЛіМ. 22.03.1996).

Жалезная заслона. Калька з англ. (іrоn сurtаіn) або ням. (dеr еіsеrnе Vоrhапд) м. Самаізаляцыя, сур’ёзная перашкода ў кантактах (пераважна паміж дзяржавамі). Жалезная заслонаў канцы васьмідзесятых гадоў была ўжо добра такі прыўзнята (Т. Кароткая. Дом вокнамі у заўтра).

У замежнай прэсе выраз дастасоўваўся да Савецкага Саюза, які адгарадзіў сябе «жалезнай заслонай» ад краін заходняй дэмакратыі. Выраз у яго палітычным значэнні і менавіта ў дачыненні да СССР упершыню выкарыстаў Гебельс у артыкуле «2000-ы год», апублікаваным у часопісе «Dаs Rеісh» 23.02.1945 г. Але шырокую вядомасць і пашыранасць у замежным друку гэты выраз атрымаў пасля таго, як 5.03.1946 г. быў ужыты У. Чэрчылем пры выступленні ў Фултане.

Жарты сказаць. Паўкалька з руск. м. (шутка сказать). Ужыв. як пабочнае словазлучэнне для падкрэслівання важнасці, значнасці чаго-н., абазначае ‘зусім не простая справа’. Жарты сказаць — я пабачу сапраўдных пісьменнікаў (Я. Скрыган. Світанак).

У руск. м. форма шутка сказать замест чаканай шутку сказать з’яўляецца сінтаксічным перажыткам: у помніках ХІІІ-ХІV стст. і пазнейшых часта сустракаецца назоўны скл. аб’екта пры незалежным інфінітыве.

Журавéль у небе. Агульны для бел. і руск. м. Аддаленая будучыня, нешта няпэўнае. Як бы, паверыўшы ў байкі тыя, пагнаўшыся за тым жураўлём у небе, не страціць і тое, што яшчэ засталося (І. Мележ. Людзі на балоце).

Паходзіць з прыказкі Лепш сініцаў руках, чым журавель у небе, якая абазначае ‘лепш мець што-н. пэўнае менавіта цяпер, чым спадзявацца на большае і лепшае ў аддаленай будучыні’ і спарадзіла два фразеалагізмы (гл. сініца ў руках).

Жывы труп. Відаць, калька з франц. м. (саdаvrе vіvаnt). Вельмі слабы, хворы, блізкі да смерці чалавек. Даведаўшыся, што ў Каляды быў партызанскі доктар, прыехалі эсэсаўцы, каб забраць яго, але, паглядзеўшы, махнулі рукой. «Гэта жывы труп», — сказаў эсэсаўскі афіцэр (І. Гурскі. У агні).

Пабудаваны на мастацкім прыёме аксюмарана — наўмыснага спалучэння двух слоў неаднолькавай часціны мовы, якія выражаюць лагічна неспалучальныя паняцці і ўзаемна выключаюць адно аднаго.

Жыў курылка. Запазыч. з руск. м. (жив курилка). Вокліч задавальнення, захаплення, здзіўлення і пад. пры ўпамінанні пра таго, хто, нягледзячы на што-н., існуе, жыве, дзейнічае. Нарэшце [Ніна Іванаўна] пачула, як заскрыпела крэсла, як цяжка ўздыхнуў абражаны муж. «Жыў курылка» (І. Шамякін. Атланты і карыятыды).

Узнікненне фразеалагізма звязана з сімволікай старажытнай народнай гульні з запаленай лучынай, якую перадавалі з рук у рукі, пакуль яна не згасне. Гульня суправаджалася песняй, што пачыналася так: «Жив, жив курилка, жив, жив, да не умер». Выраз падаецца ў «Руска-беларускім слоўніку» і «Беларуска-рускім слоўніку». Параўн. у І. Насовіча: «Жыў быў курылка, дый памёр. — Кажуць жартаўліва, калі дагарэўшая лучына гасне раптам».

Жыўцом з’есці каго. Агульны для бел. і ўкр. (живцем з’істи) м. Замучыць, загубіць нападкамі, ганеннем. Можа, вы мяне, братцы, аслабанілі б як… Ізноў жа… жыўцом мяне жонка з’есць, бо й так я забавіўся… (МЛынькоў. На чырвоных лядах).

Паводле паходжання гэта выраз каламбурнага характару. Тут на рэалізаванае спачатку пераноснае значэнне слова з’есці ‘замучыць нападкамі, ганеннем’ накладзена яшчэ адно, прамое значэнне гэтага ж слова ‘скарыстаць на яду’ з адначасовым дапаўненнем гэтага значэння экспрэсіўным дадаткам жыўцом ‘у жывым стане’ Параўн. ужыванне дзеяслова з’есці і фразеалагізма жыўцом з’есці ў наступным урыўку: «З’есць мяне шэф, калі даведаецца, далібог, жыўцом з’есць…» (І. Новікаў).

З

Забаронены плод. Паўкалька з руск. м. (запретный плод). Штосьці прывабнае, спакуслівае, але недазволенае. Вось яны, яго грахі маладосці, якіх яна баялася яшчэ да замужжа Дашы, лічыла, што чалавек, які адкусіў ад забароненага плода, калі-небудзь спакусіцца зноў (І. Шамякін. Атланты і карыятыды).

У рускай мове выраз узнік з прыказкі Запретный плод сладок, якая склалася на аснове біблейскага міфа пра першых людзей на зямлі. Паводле Бібліі (Быццё, 2, 16–17), Бог дазволіў Адаму і Еве есці плады з усіх дрэў, апрача дрэва пазнання дабра і зла: «I не датыкайцеся да іх, каб вам не памерці». Аднак занадта цікаўная Ева не ўтрымалася, каб не сарваць забаронены плод, і спакусіла таксама Адама. За гэта абое былі пакараны і выгнаны з раю.

Забіванне казла. Агульны для ўсходнесл. м. Гульня ў даміно. На жаль, нямала ў нас мужчын, якія пасля работы, у выхадны дзень аддаюць перавагу забіванню казла або тэлевізару (Звязда. 12.07.1987).

Назоўнікавы фразеалагізм, вытворны ад суадноснага дзеяслоўнага забіваць казла ‘гуляць у даміно’.

Забіваць (забіць) двух зайцаў. Агульны для ўсходнесл. м. Дабівацца адначасовага ажыццяулення дзвюх мэт. [Генка: ] Так мы зразу забіваем двух зайцау: вырашаем праблему харчавання і рэгулюем рост насельніцтва (К. Крапіва. Брама неўміручасці).

Узнік на вобразнай аснове прыказкі За двума зайцамі пагонішся, ніводнага не зловіш як бы насуперак значэнню яе літаральнага плана.

Забіць асінавы кол у магілу каго, чаго. Усходнесл. Канчаткова пазбавіцца каго-н., чаго-н. Пара скончыць з аджытымі формамі гаспадаравання на вузкіх палосках і забіць асінавы кол у магілу індывідуальнай гаспадаркі (Я. Колас. Адшчапенец).

Узнік у выніку фразеалагізацыі свабоднага спалучэння слоў, звязанага з даўнейшым прымхлівым звычаем забіваць асінавы кол у магілу ведзьмака; гэта нібыта гарантавала, што ён не зможа выходзіць з магілы і шкодзіць людзям. Параўн. ужыванне словазлучэння з прамым значэннем яго кампанентаў: «Закапалі, убілі асінавы кол, далі насып тры сажні высокі» (Я. Купала).

Заблудзіць у трох соснах. Гл. блудзіць (заблудзіць) у трох соснах.

Заблудная (блудная, аблудная) авечка. Фразеалагізм з аналагічнай вобразнасцю і значэннем ёсць амаль ва ўсіх еўрапейскіх мовах. Абазначае ‘чалавек, які збіўся з правільнага жыццёвага шляху’ Колькі надзеі паклаў ён [«брат Міша»] на тое, што прывядзе нарэшце «к госпаду» гэтую «заблудную авечку» (Я. Брыль. Праведнікі і зладзеі).

Выраз склаўся на базе евангельскай прытчы (Лука, 15, 4–6) пра чалавека, які, «маючы сто авец і згубіўшы адну з іх», пакінуў астатніх у пустыні і пайшоў шукаць заблудную, а знайшоўшы яе, радаваўся «больш, чым дзевяноста дзевяці не заблудным». Так, гаворыцца ў канцы прытчы, «бывае радасць у анёлаў божых і аб адным грэшніку, які каецца».

За бортам аказацца, апынуцца і пад. Агульны для ўсходнесл. м. Без справы, без удзелу ў чым-н. Але ж за бортам Андрэй Захаравіч апынуўся па вашай віне, Алена Міхайлаўна (Настаўн. газ. 29.05.1985).

Утварыўся ў выніку ўнутрыфразеалагічнай дэрывацыі на аснове ўжо існуючага дзеяслоўнага выразу выкідваць за борт каго, што (гл.), набыў уласцівасці прыслоўных фразеалагізмаў.

Забраць за жывое каго. Гл. закрануць за жывое каго.

Заварыць кашу. Агульны для ўсходнесл., серб. — харв. і чэшск. м. (руск. заварить кашу, укр. заварити кашу, серб. — харв. закувати кашу — «заварыць кашу», чэшск. zаvаrіt sі рекпоu каsі; параўн.: балг. бьркам каша — «мяшаць кашу», польск. паwагzуć ріwа). Яго значэнне—‘распачаць складаную, клопатную, непрыемную справу’. Я першы здагадаўся, што «забастоўка» — непрыкметная работа Івана Свірыдавіча і яго сяброў, што ў батальёне ён, бадай, галоўны. I што ж выходзіць? Заварыў кашу, а сам у кусты? Няхай расплачваюцца іншыя? (І. Шамякін. Першы генерал).

Выраз узнік з адпаведнага свабоднага словазлучэння. Яго пераасэнсаванне адбылося, на думку М. М. Шанскага, тады, калі слова каша сталі ўжываць са значэннямі ‘святочны абед, гасціны з выпадку хрэсьбін ці вяселля’ і ‘беспарадак, сумятня, блытаніна’. Калі прыняць пад увагу, што слова заварыць у свабодным ужыванні можа рэалізаваць пераноснае значэнне ‘распачаць штосьці складанае, клопатнае’, то фразеалагізм заварыць кашу паводле ўзнікнення можна разглядаць як выраз з агульным аналітычным зместам, які суадносіцца з аслабленымі значэннямі кампанентаў заварыць і каша. У бел. м. ужываецца і варыянт наварыць кашы: «Ой, наварылі бацькі сабе кашы, будзе што есці!.. Будзе вазня!» (В. Дунін-Марцінкевіч). Параўн. у зборніку М. Федароўскага: «Наварылі кашы, ды невядома, ці паядуць». Дзеяслоў наварыць ужываўся з пераносным значэннем ‘зрабіць штосьці клопатнае, непрыемнае’ ужо ў XVI ст.; параўн. у «Баркулабаўскай хроніцы»: «Мы вси маем ся тым ображати от тых здрайцов наших, которые то наварили…»