Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

У франц. м. ёсць устойлівае спалучэнне раг рlаіsіr (дзе другі кампанент чытаецца як плезір) са значэннем ‘несур’ёзна, дзеля забавы’. Трапіўшы някніжным шляхам у нашу мову і не маючы ў ёй матываванай апоры на якое-небудзь слова, назоўнік плезір атрымаў народна-этымалагічнае пераасэнсаванне, «зрадніўся» са словам блізка ў значэнні ‘прыблізна’ (на аснове гукавога і часткова сэнсавага збліжэння). Адбыліся і некаторыя семантычныя зрухі ў выразе параўнальна з яго першакрыніцай.

Для (дзеля) понту. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. для понта, укр. для понту). З мэтай стварыць пэўнае ўражанне (форсу, важнасці, паказухі і пад). — Бачу, казакі — дужы народ? — Гэта я дзеля звычайнага понту — Стала быць, дзеля понту? — Так, дзеля понту. — Што ж, для понту дык для понту. А чаго баяцца? (І. Чыгрынаў. Ігракі).

Паходзіць з турэмна-лагернага жаргону. Утвораны па мадэлі з сэнсава тоеснымі выразамі для віду, для блізіру, для прыклёпу і інш. Понт ужываецца ў маўленні карцёжнікаў побач са словамі панцёр (‘ігрок, які ставіць на кон пэўную суму грошай’) і панціраваць (‘рабіць стаўку, якая ў выніку пройгрышу пераходзіць да банкаўшчыка’) — Параўн. у франц. м.: ропtе (чытаецца: понт) — ‘панцёр’ і ‘уплывовая асоба’.

Для мэблі. Запазыч. з руск. м. (для мебели). Зусім бескарысны, непатрэбны пры якой-н. справе або дзе-н. [Пётр: ] Ці зможа яна разабрацца ва ўсіх інструкцыях і розных там паперках? [Насця: ] Ды і мы тут не для мэблі. Паможам, падкажам (В. Зуб. Злавацца не трэба).

Паходзіць з маўлення карцёжнікаў. Як засведчана ў даўнейшых слоўніках арго, словам мэбля (мебель) карцёжнікі называлі хаўруснікаў шулера, якія не ведалі шулерскіх прыёмаў і ўдзельнічалі ў гульні для павелічэння колькасці партнёраў, калі іх было мала.

Днём з агнём. Запазыч. з руск. м. Ужыв. са значэннямі ‘ніякім чынам, аніяк (не знойдзеш, не знайсці каго-, чаго-н.)’ і ‘з вялікімі цяжкасцямі, прыкладаючы значныя намаганні (шукаць, пашукаць каго-, што-н.)’. У вайну мыла было днём з агнём не знайсці. А ў Захаркавай лазні аж два брускі: Тадорка дастала з дна скрыні (І. Сіняўскі. Дарога на Замлынне). [Акуліна: ] О, цяпер такіх нявестак днём з агнём пашукаць трэба (А. Цяжкі. Нялюбая).

У руск. м. узнікненне фразеалагізма звязваюць з легендай пра грэчаскага філосафа Дыягена (IV ст. да н. э.). Аднойчы ён, каб паказаць, як мала сапраўдных людзей сярод сапсаванага грамадства, запаліў днём ліхтар і ўсюды хадзіў з ім, гаворачы: «Шукаю чалавека».

Добрая (вясёлая) міна пры дрэннай гульні. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. хорошая мина при плохой игре, укр. весела міна при поганій грі). Маскіроўка свайго незадавальнення, непрыемнасцей знешнім спакоем, весялосцю. Пасол, каб хоць нейкім чынам апраўдацца, захаваць добрую міну пры дрэннай гульні, мусіў гаварыць пра «два элементы» ў палітыцы сваёй краіны… (А. Вярцінскі. Дзве дыпламатыі на паверку).

Назоўнікавае ўтварэнне на базе суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма рабіць добрую міну пры дрэннай гульні (гл.).

Добры геній чый. Паўкалька з франц. м. (bоn génіе). Чалавек, які аказвае на каго-н. дабратворны ўплыў, прыносіць каму-н. карысць. [Жарэс Ляхоўскі] зноў усміхнуўся: «Ты мой добры геній, я гэтага чакаў». I ён паклаў сваю белую далікатную руку на яе маленькую, з доўгімі пальцамі ручку (У. Дамашэвіч. Німфа).

Склаўся на аснове старажытнарымскіх міфалагічных уяўленняў. Геній, паводле гэтых уяўленняў, — дух-заступнік, які кіруе дзеяннямі і думкамі чалавека на працягу ўсяго яго жыцця. Лічылася, што ёсць два геніі: добры, які прыносіць карысць, і злы, які аказвае на чалавека дрэнны ўплыў.

Добры дзень! Гл. Дзень добры!

Дойная карова. Раўназначныя адпаведнікі ёсць амаль ва ўсіх славянскіх, атаксамарумынскай, турэцкай і іншых мовах. Відаць, калька з ням. м. (mеlkеndе Кuh). Крыніца матэрыяльных даброт, якой можна несумленна карыстацца ў асабістых мэтах. Варочаецца Валодзька на ложку, думае. Ах, грошы-грошыкі!.. Многа дае дзяржава, але ж ёй і аддаваць трэба. Ведама, не дойная карова (М. Герчык. Гісторыя хваробы).

Выраз з празрыстай унутранай формай.

Дражніць гусей. Запазыч. з руск. м. Злаваць каго-н., выклікаць злосць. Абаронцу лягчэй выступаць, калі ў яго вераць падапечныя. Будзьце стрыманымі і не дражніце без патрэбы гусей (М. Машара. Лукішкі).

Крылаты выраз з байкі І. А. Крылова «Гусі» (1811). У ёй гаворыцца, як гусі, якіх селянін гнаў у горад прадаваць і «не вельмі ветлівы быў» з імі, раззлаваліся і сталі наракаць (пераклад М. Клімковіча): Таго не цяміць невук той, што ўсе Павінны к нам адносіцца з пашанай,

Падарожны адказаў гусям, што іх продкаў заслужана шанавалі ў свой час, а гэтыя гусі ні да чаго не прыдатныя, апрача смажаніны.

Другая натура. Агульны для ўсходнесл. м. Арганічная патрэба, унутраная схільнасць, істотная рыса каго-н. У яго ўзросце ўсякая дробязь мае значэнне, і асцярожнасць робіцца другой натурай (У. Шыцік. Капітан).

«Абломак» прыказкі Прывычка — другая натура (паўкалькі з лац. м.: сопsuеtudо еst аltега паturа). Другая частка прыказкі стала ўжывацца ў спалучэнні не толькі са словам прывычка.

Другі бок медаля. Гл. адваротны (другі) бок медаля.

Другое дыханне. Калька з англ. м. (sесоnd bгеаth). Новыя сілы, прыліў энергіі, бадзёрасці (пасля стомы, апатыі, няўдачы і пад.). У стоме, адчаі, бядзе надзею не мкніся закрэсліць. Як новай паэмы раздзел, дыханне другое ўваскрэсне (Ю. Голуб. Другое дыханне).

Паходзіць з маўлення спартсменаў-бегуноў. У часе бегу на далёкія дыстанцыі ў здаровага чалавека пасля крайняй стомы нечакана адбываецца новы прыліў сілы, выраўноўваецца дыханне.

Дуба даць. Агульны для ўсходнесл. м. Абазначае ‘памерці’ (параўн. у польск. м.: dаć dębа — ‘уцячы, даць цягу’). Ану, Тоўкач, марш за падводай. Інакш твой Маслакоў… дуба дасць (В. Быкаў. Круглянскі мост).

Як лічаць У. Даль і А. Праабражэнскі, гэты фразеалагізм у XIX ст. ўжываўся толькі ў паўднёвых гаворках (тэрыторыя сучаснай Украіны). Узнікненне выразу можна звязваць з даўнім славянскім пахавальным абрадам. Існавала павер’е, што прыстанкам душы пасля смерці чалавека становіцца дрэва. Пры пахаванні перавагу аддавалі дубу. Дно ямы выкладвалася дубовым лісцем, помнікі на магіле рабіліся з дубу. Дубовыя помнікі накшталт лодкі «сустракаюцца да гэтага часу на Заходнім Палессі і суседняй з ім Паўночнай Валыншчыне», такія помнікі «зафіксаваны ў мясцовасцях, дзе шмат камення, але яны абавязкова драўляныя, што звязана, трэба меркаваць, з культам дрэва» (М. І. Талстой).

Дубовая галава. Агульны для ўсходнесл. м. Тупы, неразумны чалавек. Вот жа дубовая галава. Далей свайго носа нічога не бачыць (М. Вышынскі. У адведках).

Кампанент дубовая тут адыгрывае сэнсаўтваральную функцьпо: ён суадносіцца з такімі словамі, як дубіна, дуб, адно са значэнняў якіх тоеснае са значэннем гэтага фразеалагізма.

Дулю (фігу) з макам. Агульны для бел. іўкр. м. Ужыв. са значэннямі ‘зусім нічога не (атрымаць, даваць і пад.)’ і ‘не, зусім не (у значэнні адмоўнага слова-сказа)’. Вы за гэта грошы аграбаеце з казны. А мне… дулю з макам даяце. Знайшлі дурня… (В. Каваленка. Падвышанае неба). А каб прылашчыць, дык фігу з макам, перасылаюць адна да адной, нібы той футбольны мяч (В. Зуб. Мае жонкі).

Паводле паходжання гэта выраз каламбурнага характару. Тут на рэалізаванае спачатку значэнне слова дуля, выкарыстанае ў якасці пагардлівай адмовы ‘не, зусім не’, накладзена яшчэ адно значэнне — ‘плод ігрушы’ — з адначасовым дапаўненнем гэтага значэння экспрэсіўным дадаткам з макам. Параўн. прыклад, дзе перадаецца працэс разгортвання слова ў фразеалагізм: «— Чаго гэтую набрыдзь сюды пагнала? — Дык я ж кажу: па дранічкі прыбеглі!.. — Дулю! Дулю ім! З макам і такам! Замест дранічкаў…» (А. Савіцкі). Раней насенне маку было частай прыправай у ежу. Параўн. у прыказцы: Еш, дурань, бо то з макам!

Дулю (фігу, кукіш) з маслам. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. фигу (шиш, кукиш) с маслом, укр. дулю (фігу) з маслом). Ужыв. са значэннямі: 1) зусім нічога не (атрымаць, даваць і пад.), 2) не, зусім не (выказванне катэгарычнага адмаўлення, пярэчання і пад.). — Абшастаў усе кнігарні, — выціраючы насавіком жоўты плеш, зашаптаў мой сусед. — Знайшоў фігу з маслам (I. Аношкін. Бурсакі). — У добраахвотнікі хай запішацца!.. — Дулю з маслам, на фронце ногі можна замачыць! — адгукнуўся другі (М. Лобан. На парозе будучыні).

Паводле паходжання гэта выраз каламбурнага характару. Тут на рэалізаванае спачатку значэнне слова дулю, выкарыстанае ў якасці пагардлівай адмовы ‘не, зусім не’, накладзена яшчэ адно значэнне — ‘плод ігрушы’ — з адначасовым дапаўненнем гэтага значэння экспрэсіўным дадаткам з маслам.