Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.
Вечная памяць каму. Запазыч. з царк. — слав. м. Ужыв. як пажаданне заўсёды помніць нябожчыка, звычайна за яго справы, учынкі і пад. Паны лёгка сваіх правоў не аддаюць. Так гаварыў твой бацька, вечная яму памяць (Л. Ялоўчык. Дачка служанкі).
Паходзіць з заключнай часткі песнапення памінальнай службы.
Вешаць (апускаць) галаву. Калька з франц. (bаіssеr lа tеtе) або ням. (dеn Корf hängеn lаssеn) м. Даходзіць да моцнага адчаю, маркоціцца, адчуваць душэўнае хваляванне. Мы з твайго пакалення, з кагорты байцоў, ні на хвілю не можам мы вешаць галоў (А. Куляшоў. Толькі наперад).
Выраз жэставага паходжання: унутраны, псіхічны стан чалавека называецца па знешнім выразніку гэтага стану — апусканні, нахіле галавы.
Вешаць нос на квінту. Агульны для ўсходнесл. м. Даходзіць да адчаю, тужыць, маркоціцца. — Але следу гэтае рэвалюцыі ніхто не затрэ ў гісторыі. — О, не! І вешаць нос на квінту няма чаго! (Я. Колас. На ростанях).
Вешаць нос і вешаць нос на квінту — два фразеалагізмы-сінонімы. Яны адрозніваюцца вобразнасцю і паходжаннем. Першы не патрабуе этымалагічнага аналізу, бо ўсведамляецца як пераносны выраз (калі хтосьці сумуе, то ён звычайна апускае, вешае галаву). Другі фразеалагізм узнік значна пазней, чым першы, але на яго аснове і ў асяроддзі музыкантаў. Вобраз, пакладзены ў аснову фразеалагізма, становіцца зразумелым, калі мець на ўвазе, што музычны тэрмін квінта абазначае найвышэйшую па тону скрыпічную струну, да якой, як да найбліжэйшай, скрыпач амаль што датыкаецца носам, іграючы на інструменце і падтрымліваючы яго падбародкам.
Вешаць сабак на каго, каму. Гл. сабак вешаць на каго, каму.
Віламі па вадзе пісана. Агульны для ўсходнесл. м. Невядома, ці ажыццявіцца што-н. А скуль ты знаеш, што яны канешне прыйдуць? Га? То яшчэ віламі па вадзе пісана? (І. Мележ. Мінскі напрамак).
Як правіла, ва ўсіх тлумачальных лексічных слоўніках гэты фразеалагізм змяшчаюць пад словам вілы, хоць на самай справе ён семантычна зусім не звязваецца са значэннем ‘сельскагаспадарчая прылада’. Тут вілы — даўно зніклае слова, што абазначала ‘кругі’. З дзвюх варыянтных форм, у якіх ужываецца выраз (…па вадзе… і…на вадзе…), зыходнай трэба лічыць форму з прыназоўнікам на, што найбольш адпавядае першапачатковай вобразнасці фразеалагізма: віламі (г. зн. кругамі — на чым) на вадзе пісана. Форма па вадзе ўзнікла, відаць, у сувязі з успрыманнем слова вілы як ‘сельскагаспадарчая прылада’.
Віляць хвастом. Агульны для ўсходнесл. м. Ужыв. са значэннямі ‘ліслівасцю дамагацца чыёй-н. прыхільнасці’ і ‘хітраваць, крывадушнічаць, ашукваць’. Змяніўся і выгляд іх [эмігрантаў] хлёсткі, слухмяна віляюць хвастом, японскай чакаючы косткі пад бедным маньчжурскім сталом (А. Куляшоў. Баранаў Васіль). А ты, стары, не віляў бы хвастом, а адразу сказаў бы, калі не хочаш, калі табе не даспадобы ў нас… (Я. Брыль. Мышалоўкі).
Узнік у выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, пераносу на чалавека дзеянняў і ўласцівасцей жывёлы, звычайна сабакі.
Вісець (віснуць, павісаць) у паветры. Калька з ням. м. (schwеbt іn dеr Luft). Ужыв. са значэннямі ‘знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы’ і ‘не атрымліваць спачувальнага водгуку, падтрымкі іншых людзей’. Паставіць [гараж] у сваім двары нельга, аў чужы хто пусціць? Так што пытанне з гаражом пакуль што вісела ў паветры (У. Шахавец. Блакітная мара). Пагражае [выкладчык] усімі карамі тым, хто ўцякае з лекцый і семінараў. Пагрозы віснуць у паветры (І. Навуменка. Бульба).
У аснове фразеалагізма — нерэальны вобраз. Параўн.: франц. êtrе еn l’aіr, англ. bе іn thе аіr (у абодвух выпадках літаральна «быць у паветры»).
Вісець на валаску. Калька з лац. м. (dе ріlо репdеt). Аказвацца ў вельмі ненадзейным, небяспечным становішчы. —Што чуваць, бацюшка? Што піша газетка? — Усё вісіць на валаску, — адказвае бацьку поп. — Захісталіся кардоны (А. Бялевіч. Малюнкі маленства).
Узнікненне фразеалагізма, відаць, мае сувязь са старажытнагрэчаскім паданнем пра цара Дыянісія Старэйшага і яго прыбліжанага Дамокла, які зайздросціў свайму ўладару, называючы яго самым шчаслівым з людзей. I вось зайздросніка запрасілі ў царскі палац і пасадзілі на трон. Радасць была нядоўгай і перайшла ў страх, бо Дамокл убачыў, што ў яго над галавой вісіць на конскім валаску востры меч. Як растлумачыў Дыянісій, гэты меч — сімвал небяспекі, якая ўвесь час падпільноўвае цара, знак нетрываласці яго шчасця.
Вісець на тэлефоне. Агульны для ўсходнесл. і польск. (wіsіеć ргzу tеlеfоnіе) м. Часта званіць і доўга гаварыць па тэлефоне. — Мала рухаецеся, — гаворыць урач пацыенту. — Відаць, работа ў вас сядзячая… — Вісячая… Цэлымі днямі вішу на тэлефоне (Вожык. 1975. № 20).
Сэнсаўтваральным тут выступае назоўнікавы кампанент. Гл. таксама абарваць тэлефон.
Вісець (павіснуць) паміж (між) небам і зямлёй. Уласна бел. Знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы. Не, калі ўжо вырашана, ехаць на Узлессе трэба неадкладна. Няма чаго вісець паміж небам і зямлёй. Хутчэй здаваць справы і — на новае месца (У. Шахавец. Месца ў жыцці).
Узнік, відаць, у выніку аб’яднання двух фразеалагізмаў: вісець у паветры ‘знаходзіцца ў хісткім, няпэўным становішчы’ + паміж небам і зямлёй ‘у стане няпэўнасці, неўладкаванасці (быць, знаходзіцца, заставацца і пад.)’. Кантамінаваны выраз захаваў значэнне фразеалагізма вісецьу паветры.
Воз і цяпер там. Паўкалька з руск. м. (воз и ныне там). Ужыв. у ролі другой часткі складаназлучанага сказа з супраціўнымі адносінамі і абазначае ‘справа ніколькі не рухаецца ўперад’. Пытанне разглядалася на розных узроўнях, усе, здаецца, былі згодны, але воз і цяпер там (А. Мальдзіс. Як імя тваё, мінская вуліца?).
Выраз з байкі І. А. Крылова «Лебедзь, Шчупак і Рак» (1814). У ёй расказваецца, як Лебедзь, Рак і Шчупак разам узяліся везці воз, але Лебедзь цягнуў яго ў неба, Шчупак — у раку, а Рак адыходзіў назад. Як ні стараліся яны, «ды толькі воз і цяпер там».
Вока за вока <зуб за зуб>. Запазыч. з царк. — слав. м. Адплата злом за прычыненае зло. А пасля замок на дзверы і запалку пад страху. На вяселлі афіцэры хай пагрэюцца крыху. — Зуб за зуб, за вока вока! (А. Астрэйка. Прыгоды дзеда Міхеда).
Частка біблейскай формулы закону адплаты (Левіт, 24, 20): «Пералом за пералом, вока за вока, зуб за зуб: як ён зрабіў пашкоджанне на целе чалавека, так і яму трэба зрабіць».
Вока набіта(-е) у каго, чыё, на чым. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. глаз набит, укр. око набите). Хто-н. вельмі вопытны, каб беспамылкова вызначыць, ацаніць што-н. [Язэп: ] Неяк таўкуся я па базары, бачу дзяўчына пад вясковую апранутая. Сноўдаецца, анічога не прадае… Ага. У мяне вока набітае… (Х. Жычка. Дзе растуць бяссмертнікі).
Структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ, фразеалагізм утварыўся на аснове суадноснага з ім дзеяслоўнага набіць вока (на чым), сэнс якога — ‘набыць вопыт, уменне хутка вызначаць што-н., ацэньзаць’.
Волас з галавы не ўпадзе ў каго, з чыёй. Калька з царк. — слав. м. Ніхто не кране каго-н., ніякай шкоды не зробіць каму-н. Гаварылі, што ў яго і волас з галавы не ўпадзе (ЛіМ. 6.10.1972).
Выраз сустракаецца ў евангельскім тэксце; Ісус гаворыць сваім вучням: «И власъ главы вашея не погибнетъ» (і волас з галавы вашай не прападзе).
Воленс-ноленс. Транслітэрацыя лац. выразу vоlеns nоlеns. Незалежна ад жадання ці нежадання. Уладзімір Паўлавіч сказаў шмат такога, што воленс-ноленс прымушае задумацца (І. Дуброўскі. Незамкнуты круг).
Выраз антытэзнай пабудовы, спалучэнне супрацьлеглых слоў. У бел. і руск. м. ужываецца і як калька — воляй-няволяй (гл.). На аснове лац. выразу ўтвораны яшчэ два фразеалагізмы: рад не рад (гл.), хочаш не хочаш (гл.).
Вольнаму воля. Агульны для ўсходнесл. м. Перадае значэнне ‘як сабе хочаш’, калі гавораць пра таго ці таму, хто не прымае чыіхсьці парад. Што ж, Васіль, вольнаму воля, а я табе раю ўсё ж такі добра падумаць (Я. Брыль. У Забалоцці днее).