Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Байды біць. Агульны для бел. і ўкр. (байди бити, байдики бити) м. Гультаяваць, марнаваць час, займацца нявартымі справамі. Як снег сойдзе, то нам у полі араць трэба, няма дурных байды біць па тваіх курганах ды скарбы шукаць (І. Чыгрынаў. Залатая рука).

І. І. Насовіч звязвае паходжанне фразеалагізма з адпаведным свабодным словазлучэннем, у якім слова байды — ‘палі’. Аднак такая цяжкая праца, як забіванне паляў у зямлю, наўрад ці магла выклікаць у каго-небудзь асацыяцыю з гультайствам, марнатраўствам. Можна меркаваць, што выраз узнік на ўзор іншых: біць брынды, біць тылылы (ва ўкр. м.: бити гандри, бити бурла), у якіх дзеяслоўны кампанент семантычна пусты, дапаможны, а назоўнікавы выконвае сэнсаўтваральную ролю (дарэчы, ва ўкр. м. сінонімам фразеалагізма байдики бити выступае ўтвораны на аснове назоўнікавага кампанента дзеяслоў байдикувати). Байда — устарэлае слова са значэннем ‘барка’, роднаснае са словамі байдак, байдара, байдарка. Словам байда называлі рачныя судны на Дняпры і яго прытоках. Праца людзей на байдзе, нанятых на перыяд навігацыі, здавалася лёгкім заняткам, нявартай справай (асабліва так глядзелі на яе тыя, хто на гэты час заставаўся адзін на гаспадарцы).

Баль у часе чумы. Паўкалька з руск. м. (пир во время чумы). Вясёлае бестурботнае існаванне каго-н. у бядотную для іншых часіну. Сыдуць прэч быццё быдлячае, дзікі бальу час чумы… I прачнуцца душы спячыя: «Божа, глянь! А гэта ж — мы!» (С. Законнікаў. Так будзе).

Паходзіць ад назвы драматычных сцэн (1830) А. С. Пушкіна, сюжэтнай асновай для якіх паслужыла сцэна з паэмы англійскага паэта Дж. Вільсана «Чумны горад» (1816), дзе апісваецца лонданская чума 1665 г.

Баранчык божы. Уласна бел. Вобразна-метафарычная назва бакаса — балотнай птушкі з голасам, падобным да бляяння. Алесь! ты чуеш, як рагоча ў беразняку баранчык божы? (Я. Колас. Новая зямля).

Божым гэты баранчык названы таму, што ён падымаецца вельмі высока ў неба, залятае, жартам кажучы, ледзь не да самога Бога: «Баранчык божы ў паднябессі бляе маркотна над балотам» (Я. Колас).

Бачыць наскрозь. Агульны для ўсходнесл. м. (руск. видеть насквозь, укр. бачити наскрізь). Ужыв. са значэннямі: 1) каго; ‘вельмі добра ведаць чые-н. думкі, намеры і пад.’; 2) што; ‘глыбока разумець, ведаць што-н., пранікаць у сутнасць чаго-н.’ А ты перадамной не вылузвайся. Я цябе наскрозь бачу (І. Чыгрынаў. Плач перапёлкі). Чужых цялят бярэш на пашу? Наскрозь я бачу службу вашу! (Я. Колас. Новая зямля).

Выраз з агульным аналітычным значэннем. Абодва кампаненты сэнсава суадносяцца з вытворнымі значэннямі адпаведных слоў: кампанент бачыць — са значэннем ‘усведамляць, разумець, адчуваць’, кампанент наскрозь — са значэннем ‘поўнасцю, цалкам, зусім’.

Бачыць на тры сажні (метры) пад зямлёй (у зямлю). Відаць, недакладная паўкалька з руск. м. (видеть на три аршина в землю (под землей) ці з польск., дзе з паметай «устарэлы» сустракаеццаў некаторых слоўніках (widzie na trzy sażnie роd ziemią). Вызначацца вялікай нраніклівасцю, празорлівасцю. Дзедка быў няпросты — на тры метры ў зямлю ўсё бачыў (В. Казько. Сад, альбо Заблытаны след рамана).

Вобраз, пакладзены ў аснову фразеалагізма, засноўваецца на гіпербале.

Баш на баш. Запазыч. з руск. м. Рэч за рэч, без даплаты (мяняць, абменьваць і пад.). — Усё на дармаўшчыну хочаш, — дабрадушна ўсміхнууся Павел Арцёмавіч. — Давай лепш баш на баш (Я. Васілёнак. Першы сустрэчны).

Паходзіць з жаргону гандляроў жывёлай. Баш — з цюркскіх м.: bаs ‘галава’. Літаральна: ‘галава за галаву’.

Баявое хрышчэнне. Запазыч. з руск. м. (боевое крещение). Ужыв. са значэннямі: 1) першы ўдзел у баі, 2) першае сур’ёзнае выпрабаванне ў якой-н. справе. Знішчэнне генерала было баявым хрышчэннем юнага мсціўца (І. Гурскі. Над Нёмнам). Механізаваныя групы абодвух атрадаў земляробчага цэха выйшлі на сваё баявое хрышчэнне (І. Дуброўскі. На новыя кругі).

Абодва кампаненты фразеалагізма ў яго 1-м значэнні — сэнсаўтваральныя: баявое суадносіцца са значэннем ‘звязанае з вядзеннем бою’, а хрышчэнне — са значэннем ‘першае выпрабаванне ў чым-н.’. 2-е значэнне развілося на аснове 1-га ў сувязі з пашырэннем яго прымянення на з’явы, не звязаныя з удзелам у баях.

Баяцца свайго (уласнага) ценю. Калька з франц. м. (аvоіr реur dе sоn оmbrе). Трымацца занадта асцярожна, вельмі палахліва. — Казлоўскі, пэўна, не пагадзіцца ехаць з незнаёмым чалавекам, — засумняваўся Дзіма. — Я ж кажу, што ён зараз свайго ценю баіцца (І. Новікаў. Дарогі скрыжаваліся ў Мінску).

У аснове фразеалагізма — гіпербалізаваны вобраз. У франц. м. фразеалагізм трапіў як калька з твораў старажытнагрэчаскіх ці рымскіх аўтараў (Арыстафана, Платона, Цыцэрона).

Без гальштукаў. Калька з англ. м. (meeting without the tіеs). Ужыв. са значэннямі ‘нефармальная, у неафіцыйных абставінах (сустрэча)’ і ‘у неафіцыйных абставінах (сустракацца)’. Рашэнне аб правядзенні першай у гісторыі СНД так званай «сустрэчы без гальштукаў» было прынята ў Маскве 21 чэрвеня падчас пасяджэння Савета кіраўнікоў дзяржаў Садружнасці (Нар. воля. 21.07.2000). Чаму прэзідэнты іншых краін не асабліва любяць хакей? Выдатная была б для іх магчымасць сустрэцца са сваім калегам. Без гальштукаў, але пры гледачах. Пражыццё пагаварыць, справы абмазгаваць (У. Даўжэнка. Спадзяванні).

Тут кампанент гальштук выступае з няслоўнікавым значэннем як атрыбут афіцыйнасці пры сустрэчах на высокім узроўні.

Без году тыдзень. Паўкалька з руск. м. (без году неделя). Ужыв. са значэннямі: 1) зусім нядаўна, на працягу кароткага тэрміну (быць, працаваць і пад.), 2) з невялікім стажам, з вельмі малым вопытам работы. Зіна Міронаўна ў нас, як кажуць, без году тыдзень (А. Пальчэўскі. Жыццёвы прынцып). Люба… пакідае лепшае ўражанне, чымся ўсе гэтыя без году тыдзень правадыры шматмільённага сялянства (Р. Мурашка. Сын).

Узнік у выніку каламбурнай пераробкі словазлучэння без недели год.

Без духу. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі: (прыметнікавым) ‘мёртвы’ і (прыслоўным) ‘у знямозе ад хуткага бегу’. Пакуль той прывёў шаптуху, дык Улюта ўжо без духу (К. Крапіва. Цёткам навука). Бег бядак, не помніў куды, азірнуўся толькі тады, як без духу прыпёрся ўжо к нейкай пярэплаці (У. Галубок. Горкі агрэст).

У «Зборніку беларускіх прыказак» І. Насовіча падаецца выраз з духам — ‘жывы’. У ім, як і ў без духу, кампанент дух выкарыстаны са значэннем ‘душа’ (у рэлігійным разуменні гэтага слова; гл. богу душу аддаць). Параўн. сінанімічны фразеалагізм без душы ‘мёртвы’: «Я ўдарыў яго так, што ён больш не ўстаў. Ён без душы застаўся ляжаць у пыле» (Э. Самуйлёнак).

Без духу бегчы, уцякаць і пад. Уласна бел. Вельмі хутка, як мага. Гарачка дзядзьку так і носіць, бяжыць, тхара ён даганяе, напагатове кол трымае. За дзядзькам Костусь прэ без духу (Я. Колас. Новая зямля).

Першапачатковае значэнне кампанента дух у фразеалагізме без духу — ‘дыханне, дых’, а ўсяго выразу — ‘задыхаўшыся, у задышцы ад хуткага бегу’. Параўн. кантэкст, дзе супрацьстаўленнем двух фразеалагізмаў без духу ствараецца каламбур: «Толькі фрыцам яец тых не есці і не палохаць больш маладуху: два з іх без духу ляжаць на месцы, а два ўцякаюць без духу» (К. Крапіва).

Без задняй думкі. Калька з франц. м. (sаns аrrіérе-репséе). Шчыра, без скрытых намераў (казаць, рабіць што-н.). Парадкам не быў Драбоку Івана і наважыўся адведаць не без задняй думкі —у сяле саўгас тры гады, хацелася пабачыць на свае вочы, як яно ідзе, ладзіцца (І. Навуменка. Пад пошум дубоў).

Прыслоўна-акалічнасны выраз, утвораны на аснове назоўнікавага задняя думка (гл.).

Без пальцаў піць. Уласна бел. 3 ахвотай і шмат, не адмаўляючыся (піць спіртное). Старшыня сельсавета, як і належала на такой пасадзе, піў без пальцаў (Р. Барадулін. Тады й надзенеш).

Фразеалагізм «цялячага паходжання». Як піша Р. Барадулін, «звычайна, калі цяля адсаджваюць ад каровы, на першых часінах у пойла кладуць пальцы, і паёнак прывыкае піць». А пасля п’е ўжо без пальцаў.

Без пяці мінут. Агульны для ўсходнесл. м. Амаль што (стаў кім-н. па прафесіі, становішчы і г. д.). I ногі ўжо кладзе на стол, — ну, без пяці мінут амерыканец (У. Корбан. Яшка).

Выраз каламбурнага характару, узнік у выніку перанясення часавага вымярэння на іншыя аб’екты. Параўн. ужыванне спалучэння без пяці мінут, калі гаворыцца пра гадзіны сутак: без пяці мінут дванаццаць (што значыць ‘амаль дванаццаць’).