Читать книгу «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» онлайн.

Сусветная туга. Калька з ням. м. (Weltschmerz). Крайні песімізм, адчай, расчараванне ў жыдці. Мною валодала не «сусветная туга», a проста жаданне ўмяшацца ў жыццё і сёе-тое ў ім паправіць (К. Крапіва. Ад маленства да сталасці).

Аўтарам гэтага выразу, які набыў крылатасць, з’яўляецца ням. пісьменнік Жан-Поль (Рыхтэр); y творы «Селіна, або Пра неўміручасць душы» (1825) ён ужыў гэтыя словы як перыфразу да «бясконцых людскіх пакут». Спачатку выраз выкарыстоўваўся ў літаратуразнаўстве, калі гаворка ішла пра песімістычны настрой, уласцівы творчасці пісьменнікаў-рамантыкаў канца XVIII — пачатку XIX ст. 3 цягам часу выраз пашырыў сваю дастасавальнасць і атрымаў больш шырокі сэнс — ‘адчай, расчараванне’.

Схаваць канцы ў ваду. Гл. хаваць (схаваць) канцы ў ваду.

Сцежка зарасла (зарастае, зарасце). Паўкалька з руск. м. (тропа заросла). Хто-н. ці што-н. забыты (забыта). Змітрок, глядзі, каб зарасла сцежка да Анэты (В. Гарбацэвіч. Максім Саравітан). Тады Мялешка казаў прамову, абяцаў, што да камісаравай магілы ніколі не зарасце сцежка (А. Асіпенка. Два дні і дзве ночы).

Выраз з верша А. С. Пушкіна «Помнік» (1836), дзе аўтар верыць, што да яго нерукатворнага помніка «не зарастет народная тропа».

Сценка на сценку. Запазыч. з руск. м. Адзін на аднаго групамі (хадзіць, сыходзіцца ў кулачным баі). І ў гэтай цясніне пачалося сапраўднае лядовае пабоішча. Кулачны рускі бой. Сценка на сценку (В. Казько. Бунт незапатрабаванага праху).

Як засведчана ў працы І.М. Снегірова, y кулачным баі байцы размяркоўваліся на два бакі. Спачатку баі пачынала моладзь, пасля жанатыя, нарэшце, баі рабіліся агульнымі — ішлі сценка на сценку.

Сшыта белымі ніткамі. Гл. шыта (сшыта) белымі ніткамі.

Сыграць другую скрыпку. Гл. іграць (сыграць) другую скрыпку.

Сыпаць бісер (перлы) перад свіннямі. Паўкалька з царк. — слав. м. Дарэмна гаварыць пра што-н. ці даказваць таму, хто не здольны або не хоча зразумець што-н. Я ведаў — яны [местачковыя бароны] ненавідзяць новае. Навошта перад свіннямі сыпаць перлы? І ўсё ж я ўстаў і абрушыўся словам на гэту прыбраную зграю памерлых… (У. Караткевіч. Калумбы зямлі беларускай).

Выток фразеалагізма — Евангелле: «Не рассыпайце бісеру вашага перад свіннямі, каб яны не патапталі яго нагамі сваімі» (Матфей, 7, 6).

Сыр-бор. Агульны для бел. і руск. м. Шум, неразбярыха, перапалох. Хто іх, маладых, разбярэ, з-за аднаго позірку могуць такі сыр-бор развесці, a з-за слова — тым болей… (В.Гігевіч. Варыянт).

Паводле паходжання гэта фрагмент прэдыкатыўнага фразеалагізма са структурай сказа сыр-бор разгарэўся з-за каго, з-за чаго, праз каго, з чаго (гл. ніжэй).

Сыр-бор разгарэўся з-за каго, з-за чаго, праз каго, з чаго. Агульны для бел. і руск. (сыр-бор загорелся) м. Падняўся шум, перапалох, распачалася справа. Вясною эмтээсаўскі аграном прыехаў y «Прамень» абмяркоўваць план сяўбы. Усё ішло добра, a як да пшаніцы дайшлі,— разгарэўся сыр-бор (А. Пальчэўскі. Гаспадары).

Паходзіць з прыказкі Ад іскры сыр-бор загарэўся (яе падаюць У. Даль, М.Міхельсон, Я. Рапановіч; параўн. y С. Максімава: Разгорелся сыр-бор из-за сосенки). Сыр — старажытны кароткі прыметнік y сваёй пачатковай форме (сыр-бор — «сыры бор»).

Сысці са сцэны. Гл. сыходзіць (сысці) са сцэны.

Сыходзіць (сысці) са сцэны. Відаць, калька з англ. м. (quit the stage). Ужыв. са значэннямі ‘пераставаць выконвацца (пра п’есу, драму і пад.)’, ‘траціць сваё значэнне, пераставаць адыгрываць ранейшую ролю’, ‘адыходзіць ад якой-н. дзейнасці’ і ‘пераставаць існаваць, паміраць’. Некаторыя з гэтых п’ес.. заслужана карыстаюцца папулярнасцю ў народзе, і яны не сыходзяць са сцэны тэатраў (А. Макаёнак. Аб некаторых пытаннях беларускай драматургіі). Абломкі эксплуататарскіх класаў.. вымушаны сысці са сцэны, каб назаўсёды адысці ў нябыт (К. Крапіва. Выдатны пісьменнік і чалавек). — Не, проста так са сцэны не сыду! — ганарліва прамовіў услых Гаўрыла (Я. Каршукоў. Тэлевізійная прэм’ера). Чалавек памірае ці сыходзіць са сцэны, a справы яго прадаўжаюць жыць (У. Дамашэвіч. Я шукаю бацьку).

Выраз у яго першым значэнні ўтвораны шляхам пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, характэрнага для маўлення акцёраў. Іншыя значэнні склаліся ў выніку паўторнай метафарызацыі зыходнага словазлучэння.

Сыход са сцэны. Агульны для ўсходнесл. м. Адыход ад былой дзейнасці. Мацёры палітычны ігрок трапна выбраў момант для сыходу са сцэны: да ўлады тады ўпершыню прыйшлі правыя на чале з тым жа Вітасам (У. Калеснік. Пасланец Праметэя).

Вытворны ад суадноснага дзеяслоўнага фразеалагізма сыходзіць са сцэны (гл.), адно са значэнняў якога — ‘адыходзіць ад якой-н. дзейнасці’.

Пакуль сэрца б’ецца (будзе біцца) <каго>. Калька з франц. м. (tant que le coer me battra, літаральна «пакуль сэрца ў каго-н. б’ец-ца»). Хто-н. жывы, жыве, існуе. Горад і краіна не паміраюць, пакуль б’ецца сэрца хаця аднаго іхняга сына ці дачкі (У. Караткевіч. «Мой ce градок!»).

Узнік y выніку метанімічнага пераносу, заснаванага на сумежнасці з’яў прычынна-выніковага характару.

Сэрца кроіцца ў каго, ад чаго. Уласна бел. Каму-н. нязносна цяжка ад душэўнага болю за што-н., хто-н. моцна перажывае за што-н. Спавілася бацькаўшчына наша страхоццем і жахам навокала. Кроіцца сэрца ад жалю і болю… (Я. Лёсік. Эканамічны заняпад Дзяржавы Расійскай).

Структурна арганізаваны як двухсастаўны сказ, фразеалагізм утварыўся на базе суадноснага дзеяслоўнага кроіць сэрца каму, чыё (гл.).

Сядзець на двух крэслах. Уласна бел. Ужыв. са значэннямі ‘займаць няпэўную, няясную пазіцыю, прытрымліваючыся розных, несумяшчальных пунктаў гледжання’ і ‘займаць адначасова дзве пасады’. Апартэід і сапраўды сурова асуджаўся амаль усімі — за асобнымі выключэннямі — дзяржавамі. Але вось што датычыць ЗША, то яны і тут спрабавалі сядзець на двух крэслах (А. Вярцінскі. Дзве дыпламатыі на паверку). Рэкламы мне не трэба, Антон Ягоравіч, не дзеля яе я пайшоўу калгас, мяне турбуюць іншыя рэчы. Перш за ўсё я не маю яшчэ сабе замены ў эмтээс, сяджу на двух крэслах (Т. Хадкевіч. Даль палявая).

У аснове фразеалагізма — нерэальны вобраз. Магчыма, выраз склаўся пад уплывам франц. être assis entre deux chaises (літаральна «сядзець паміж двух крэслаў»), які ў сэнсавых адносінах супадае з першым значэннем фразеалагізма сядзець на двух крэслах.

Сядзець на шыі (на карку, на гарбе) чыёй, y каго, каго, Агульны для ўсходнесл. м. Знаходзіцца, быць на чыім-н. забеспячэнні, утрыманні. У маім узросце бацька ўжо цэлую сям’ю карміў, хату пабудаваў, іншыя людзі навуковыя адкрыцці паспелі зрабіць, а я? Сяджу ў бацькоў на шыі… (А. Карпюк. Данута).

У аснове фразеалагізма — гіпербалізаваны вобраз.

Сядзець склаўшы (злажыўшы) рукі. Агульны для ўсходнесл. м. Нічога не рабіць, бяздзейнічаць. Атака захлынулася, і паўтараць яе не было сэнсу. A сядзець склаўшы рукі — злачынства перад рэвалюцыяй, перад таварышамі, якія гінулі ў горадзе (С. Грахоўскі. Рудабельская рэспубліка).

Узнік y выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, напрыклад: «Маці сядзіць, склаўшы рукі,— простая, акамянеўшая і глядзіць на абраз, вусны яе нешта шэпчуць…» (В. Каваль). Магчыма, y аснове фразеалагізма, як мяркуе П. Сцяцко, «вобраз намаляваных на іконах святых са складзенымі пэўным чынам (згорнутымі) рукамі». Параўн. y зборніку Я. Рапановіча «Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі»: сядзіць, рукі злажыўшы, як святы. Або: «— Баюся: трэба чакаць горшага… — Дачакаемся! Калі будзем сядзець, як бажкі! Склаўшы рукі…» (І.Мележ).